Qua một cuốn nhật ký tưởng như khôi hài, dưới góc nhìn của một con người tưởng như điên rồ, sử dụng nghịch lý văn học The wise fool (kẻ ngốc khôn ngoan) – “Nhật ký người điên” là tác phẩm đầu tiên trong lịch sử văn học Trung Quốc dũng cảm tấn công lễ giáo và đạo đức phong kiến, phủ nhận triệt để chế độ cổ hủ kéo dài bốn nghìn năm.
Tác phẩm là truyện ngắn đầu tay của đại văn hào Lỗ Tấn, đăng lần đầu ở Tân thanh niên số tháng 5 năm 1918, được lấy tên dựa theo truyện ngắn “Nhật ký của một người điên” của Nikolai Gogol – một nhà văn, nhà viết kịch nổi tiếng người Ukraina mà Lỗ Tấn cực kỳ yêu thích.
“Nhật ký người điên” là tác phẩm duy nhất của Trung Quốc được lựa chọn vào tuyển tập 100 tác phẩm xuất sắc nhất lịch sử của Thư viện thế giới Bokklubben.
Nội dung bài viết
Trang viết của người bị coi là “điên”.
Lộn xộn, không ngày tháng, lắm câu hoang đường, vài đoạn mạch lạc, đôi chữ viết sai… Chủ nhân tập nhật ký được cho là bị mắc bệnh “bách hại cuồng” – một chứng bệnh tâm thần, người bệnh lúc nào cũng thấy người ta nhìn y bằng một con mắt quái gở, hình như sợ y mà cũng hình như muốn hại y.
Người điên nhìn thấy người đàn bà ngoài phố vừa đánh con vừa nói: “Đồ ranh con! Tao có ăn được thịt mày một miếng mới hả giận!”, rồi bà ta lại nhìn y chòng chọc, mặt tái mét, răng nhọn hoắt, phá lên cười. Người điên nghe người tá điền bên thôn Lang Sói sang báo mất mùa, kể chuyện với ông anh rằng bên ấy, có một tên đại ác vừa bị người ta đánh chết, có kẻ đến moi tim moi gan đem về rán mỡ ăn cho được can đảm.
Nghe và nhìn những ám chỉ về hiện tượng ăn thịt đồng loại xung quanh, người điên lật lịch sử ra tra cứu, rồi y tìm thấy ba chữ “ăn thịt người” ở giữa các trang mà chỗ nào cũng lung tung mấy chữ “nhân, nghĩa, đạo đức”, trong những trang lịch sử không đề niên đại.
“Nghĩ lại mà lạnh từ đầu đến chân. Họ đã ăn được thịt người thì vị tất lại không ăn được thịt mình!”
Y hoảng sợ. Y khuyên ngăn. Y cầu cứu. Y gào thét.
“Các người thay đổi ngay đi, thành tâm mà thay đổi đi!”
Mượn ý tưởng về người được coi là “điên” có thể nhìn thấy thực tế rõ ràng hơn những người được coi là bình thường, tỉnh táo. Chỉ vài trang giấy, Lỗ Tấn dựng lên cả một xã hội, thu tóm lịch sử bốn ngàn năm, bằng tất thảy sự nung nấu trong tâm hồn cùng trải nghiêm cuộc đời mình, tác giả vạch trần chế độ phong kiến và kêu gọi người dân đừng ngủ yên trong chiếc hộp sắt, tỉnh mộng khỏi những hủ lậu truyền thống, thay đổi đi để cứu lấy tương lai.
“Hãy cứu lấy các em!” – Như câu cuối cùng của tác phẩm.
Ai điên ai tỉnh?
Trang nhật ký bắt đầu bằng một đêm trăng đẹp – đêm trăng đẹp đầu tiên trong hơn 30 năm cuộc đời của người điên. Mô tả vô nghĩa này vạch ra một sự thật rõ ràng, rằng y đã sống trong đêm tối suốt những năm tháng từng góp mặt trên đời.
Ánh trăng tượng trưng cho sự thức tỉnh tâm linh bất ngờ của người điên, là ánh trăng của riêng lòng y, và nhận thức này khiến y hoảng loạn. Dường như không ai nhận ra y, từ con người cho tới con chó, tất cả nhìn y bằng một con mắt quái gở, hình như sợ y mà cũng hình như muốn hại y.
Nghĩa là suốt hơn 30 năm sống trên cõi đời, y là một người bình thường không bị coi là “điên”, chính là những năm tháng mịt mờ xuôi theo xã hội, người ta sao thì y cũng vậy. Và vì y giống mọi người nên y không bị xem là “điên”. Cho đến một ngày “trăng sáng”, y giác ngộ được chân lý cuộc đời, như thể người chiến sĩ giác ngộ về tư tưởng cách mạng dân chủ – giác ngộ này đi ngược với số đông nhân dân vẫn bạc nhược cố hữu trong chế độ phong kiến. Vì vậy mà trong mắt mọi người, y bị “điên”.
“Căn bệnh” ở đây được hoán đổi qua lại giữa tỉnh táo và điên rồ của người điên.
Trong mắt mọi người trong xã hội mà y đang sống, người điên bị bệnh khi y bị hoang tưởng về vấn đề “ăn thịt người”. Trong mắt người mang tư tưởng cách mạng dân chủ, người điên bị bệnh khi anh ta trở thành một người bình thường giống như cộng đồng, cũng có thể được hiểu là trở lại với sự điên rồ, vì những người tỉnh táo trong cộng đồng y sống là những người không thể nhìn thấy sự thật thối nát của chế độ phong kiến.
Lịch sử, văn hóa và đời sống xã hội phong kiến của Trung Quốc được khắc họa qua con mắt của người điên, về chính quyền mị dân và thế hệ mù quáng tuân theo thẩm quyền và truyền thống.
“Hay là vốn đã quen đi như thế từ lâu rồi, không cho là chuyện trái nữa chăng? Hay là táng tận lương tâm rồi, biết mà cứ làm chăng?”
Cuộc cải cách không hề dễ dàng.
Lỗ Tấn mô tả sự đáng sợ của chế độ phong kiến với xã hội Trung Quốc thông qua việc ăn thịt đồng loại, “ăn thịt người”. Và sử dụng sự điên rồ để tượng trưng cho sự khó khăn của các cuộc cách mạng dân chủ và cải cách tư tưởng.
Theo lời dẫn nhập, người điên sau đó đã hết bệnh và rời khỏi nhà đến tỉnh X, chờ được bổ nhiệm việc làm. Điều này cho thấy, mặc dù người điên phát hiện ra sự thật và bản chất của hệ thống phong kiến trong xã hội, nhưng y quay lưng lại với sự thật đó, để trở về là một người bình thường như bao người. Vì y sợ thay đổi, vì y sợ khác người. Y thà sống trong đêm tối như bao người trong lịch sử bốn nghìn năm, hơn là sống dưới ánh trăng mà bị người người nhà nhà phỉ nhổ.
Người điên là biểu tượng của sự thức tỉnh tư tưởng dân chủ, của lòng dũng cảm và tham vọng thách thức xã hội truyền thống, nhưng thật không may, y từ bỏ việc cứu lấy xã hội bệnh hoạn và quay trở lại làm một trong những thành viên của hệ thống phong kiến.
Dùng nghịch lý văn học The wise fool, Lỗ Tấn đã mượn hình ảnh người điên đại diện cho tư tưởng cách mạng dân chủ mới, với mong muốn tố cáo xã hội cổ hủ và lạc hậu của Trung Quốc, chế độ đang siết lấy người dân hàng ngày hàng giờ và nguy hại cho cả tương lai đất nước nếu cứ mãi không chịu thay đổi. Tác giả cũng chỉ một sự thật rõ ràng là chế độ này không dễ thay đổi, truyền thống bốn nghìn năm không dễ xóa bỏ. Đây là sự nghiệp phải hoàn thành lâu dài, trường kỳ.
“Con chim cất tiếng hót không phải vì nó đã tìm ra được giải pháp cho cuộc đời. Nó hót đơn giản bởi vì nó có một bài hát thôi.” (Maya Angelou)
“Nhật ký người điên” là tiếng hót của một chú chim đang cố gắng hoàn thành sứ mệnh của mình. Hót váng lên một chặp, dẫu chối tai. Nhưng đã là chim thì phải hót. Đã giác ngộ rồi thì phải thực hiện sứ mệnh của mình, dẫu khó khăn. Lỗ Tấn dành cả đời ông để theo đuổi chân lý đó.
Lỗ Tấn – con người cứu rỗi lương tâm của thời đại.
“Không có ai như Lỗ Tấn, trong văn học hiện đại Trung Quốc đã viết ra những trang văn dữ dội với hiện thực của đất nước Trung Hoa lúc bấy giờ đến thế. Chỉ có ông mới dám nói thẳng sự thật “người ăn thịt người” trong xã hội đó.” – Nhà thơ Hoàng Trung Thông.
Lỗ Tấn sở dĩ được nhân dân Trung Quốc gọi là “linh hồn dân tộc” vì cả cuộc đời ông đã dốc toàn bộ tâm huyết và tài năng cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.
Ban đầu ông học thuốc để chữa bệnh cho đồng bào. Về sau, nhận ra rằng thân thể cường tráng mà tinh thần ốm yếu thì cũng không thể vươn dậy được, thế là Lỗ Tấn chuyển sang chữa bệnh tinh thần bằng văn chương. Ngòi bút của ông tập trung chỉ ra những căn bệnh đớn hèn, cam chịu, an phận của nhân dân; phê phán sự mị dân của chính quyền; đả kích những tư tưởng, phong tục, lề thói cũ của chế độ phong kiến hủ lậu bốn nghìn năm.
Xem thêm: Hình tượng nhân vật người kể chuyện trong truyện Lỗ Tấn
Với đại văn hào Lỗ Tấn, sứ mệnh của nhà văn là phải góp phần gạt bỏ mọi chướng ngại trên con đường giải phóng dân tộc, phải cứu lấy lương tâm của thời đại, phải chiến đấu cho nền văn nghệ mới và cuộc sống mới của nước nhà.