Sự phát triển công nghệ số mang tính đột phá trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ trên quy mô toàn cầu như công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ mạng (5G)… đã và đang tác động mạnh mẽ tới mọi phương diện của đời sống trong đó có văn học.
Từ bối cảnh văn hóa, xã hội của đất nước trong kỷ nguyên công nghệ số với nhiều thuận lợi nhưng cũng không ít khó khăn, chúng ta thấy bạn đọc nhập cuộc vào một cuộc cách mạng trong thưởng thức văn học nhờ vào các phương tiện kỹ thuật số là một điều tất yếu, tuân theo quy luật phát triển chung của nhân loại. Từ những cuốn sách giấy theo cách in truyền thống, giờ đây, công chúng có thể tiếp cận với vô số tác phẩm văn học thông qua các thiết bị điện tử như máy tính bảng, điện thoại thông minh, và máy đọc sách điện tử…Sự thay đổi này vừa mang lại nhiều thuận lợi nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức cho cả người sáng tác, người tiếp nhận, nhà xuất bản và nhà quản lý…
1. Mở đầu
Sau một chặng đường đổi mới và phát triển, kể từ sau 1986 đến nay, văn học Việt Nam (trong đó có lý luận phê bình văn học) đã đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận. Đáng chú ý, nhờ tiếp thu mỹ học tiếp nhận của thế giới, công chúng tiếp nhận văn học – một thành tố quan trọng trong hệ thống văn học được đặt vào trung tâm của đời sống văn học. Lý thuyết văn học khẳng định: “Quá trình văn học là quá trình tác động tương hỗ với hai yếu tố: ảnh hưởng thông qua văn bản và sự tiếp nhận thông qua người đọc. Văn bản là mối quan hệ giao tiếp, sự đọc là quan hệ đối thoại. Người đọc sáng tạo cùng nhà văn, anh ta lấp đầy các khoảng trống và chấm dứt tình trạng không chính xác của các tình huống có trong văn bản. Sự tiếp nhận là quá trình có kịch tính sinh động, đi từ toàn thể đến bộ phận, từ bộ phận đến toàn thể” (1)…Mỹ học tiếp nhận đề cao vai trò bạn đọc – chủ thể tiếp nhận và chỉ rõ, trong quá trình tiếp nhận văn học ý thức của người đọc luôn vận động và không ngừng điều chỉnh vị thế, ý nghĩa của văn bản trước đó, người đọc quyết định đến sự tồn sinh của tác phẩm. “Người tiếp nhận tái tạo tác phẩm và tác phẩm tái tạo lại người đọc. Từ đây lịch sử văn học không chỉ đơn giản là con số cộng các các tác giả và tác phẩm, mà còn được hiểu là các tác phẩm và người tiếp nhận trong những biến chuyển lịch sử của nó”(2).
Như vậy, để phát triển chất lượng của một nền văn học, không chỉ quan tâm đến vấn đề nâng cao vấn đề năng lực sáng tạo của mỗi nhà văn mà còn cần phải quan tâm đến vấn đề nâng cao năng lực tiếp nhận cho công chúng thưởng thức tác phẩm văn học. Trong thời đại hiện nay, sự bùng nổ của công nghệ số đã và đang tác động mạnh mẽ đến mọi hoạt động của đời sống con người trong đó có cả cả xu hướng tiếp cận tri thức qua văn hoá đọc. Thế giới số với nhiều sản phẩm nghe, nhìn hấp dẫn, đa dạng đã thay đổi cách con người giao tiếp và cảm nhận văn chương. Vấn đề tiếp nhận văn học của công chúng ở Việt Nam đang đứng trước nhiều thuận lợi cũng như khó khăn gì? Ảnh hưởng của công nghệ số đối với tiếp nhận văn học của công chúng ra sao? Giải pháp nào để giúp bạn đọc tiếp nhận văn học có hiệu quả, đồng thời vượt qua những giới hạn trong tiếp nhận văn học ở thời đại công nghệ số? Thiết nghĩ đó là những vấn đề không thể không quan tâm trong đời sống văn học hiện nay. Và chỉ khi nào giải quyết được những vấn đề cơ bản đó, chung ta mới có thể tháo gỡ được những “nút thắt” trong dòng chảy văn chương nhiều phức tạp, tiếp tục thúc đẩy phát triển nền văn học dân tộc trên hành trình nhiều thách thức của thời đại công nghệ phát triển như vũ bão.
2. Nội dung
2.1. Tiếp nhận văn học nhìn trong bối cảnh văn hóa – xã hội hiện nay
Tiếp nhận văn học trong cái nhìn tích cực chính là quá trình bạn đọc “đồng sáng tạo” cùng tác giả. Sự tiếp nhận văn học đạt đến mức độ nào phụ thuộc rất nhiều vào bối cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa và tâm thức cá nhân, cộng đồng nơi tiếp nhận.
Đặt trong bối cảnh thời đại công nghệ số hiện nay, công chúng tiếp nhận văn học chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố, trong đó vẫn tiếp tục chịu sự tác động mạnh mẽ của những biến đổi về văn hóa, xã hội trong quá trình đô thị hóa và đẩy mạnh phát triển công nghiệp (kéo dài từ thế kỷ XX đến nay).
Quá trình đô thị hóa và đẩy mạnh phát triển công nghiệp đã diễn ra khắp nơi trên cả nước, từ miền xuôi lên miền ngược, với tốc độ nhanh chóng đã thay đổi đáng kể bộ mặt nông thôn. Tuy nhiên, song song với việc mang lại những chuyển biến tích cực về đời sống vật chất, quá trình đô thị hóa đã khiến con người không tránh khỏi những tổn thương về tinh thần, nó bộc lộ rõ sự suy thoái về mặt đạo đức, khi đồng tiền và chủ nghĩa thực dụng lên ngôi nhiều giá trị thuộc về văn hóa bị đánh tráo khái niệm. Lối sống công nghiệp vội vã, xô bồ, ồn ào dễ làm con người rơi vào trạng thái hoang mang, hoài nghi, mất niềm tin vào thế giới xung quanh. Con người có xu hướng dành thời gian quan tâm đến việc phát triển kinh tế, kiếm nhiều tiền, mưu sinh, làm giàu hơn là đầu tư cho việc đọc sách nói chung và đọc văn học nói riêng. Nhu cầu vật chất lấn át nhu cầu về tinh thần, vì vậy mới có tình trạng hiện nay không có nhiều độc giả bỏ tiền mua sách văn học, lại càng ít người “sống chậm”, trầm tư trong tĩnh lặng để nghiền ngẫm về những điều thú vị của văn chương. Bên cạnh đó, các phương tiện thông tin đại chúng khác nhiều tính năng hấp dẫn đang phát triển rầm rộ, tác động từng khoảnh khắc đến con người ở mọi nghề nghiệp, lứa tuổi…tất cả khiến văn học trở nên rất khó khăn để tìm chỗ đứng trong lòng độc giả.
Theo khảo sát gần đây nhất: “Việt Nam chỉ có 30% số người đọc sách thường xuyên, 26% không đọc sách và 44% thỉnh thoảng đọc sách. Đồng thời, thời gian dành cho đọc sách của người Việt Nam khoảng một giờ, thuộc nhóm thấp nhất trên thế giới. Còn theo số liệu khảo sát của Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường về việc sử dụng thời gian rảnh để làm việc gì là chủ yếu, có đến 41,7% số bạn trẻ trả lời là lên mạng, 20% xem phim, 16,7% nghe nhạc và chỉ có 15% trả lời là đọc sách. Và trong một khảo sát đối với sinh viên TP.HCM, có 47,26% sinh viên nhận thức được tầm quan trọng của sách, 26.37% nghĩ rằng đọc sách là cần thiết, 25,15 cho rằng việc đọc sách là bình thường, có hay không cũng được và 1,22% nghĩ rằng việc đọc sách là không cần thiết”(3)…Thực trang văn hóa đọc theo điều tra trên là rất đáng để chúng ta suy nghĩ. Đó là chưa kể đến việc văn hóa nghe, nhìn đang có phần lấn át văn hóa đọc của cộng đồng. Và còn một thực tế không thể phủ nhận, đó là việc đọc sách của nhiều học sinh, sinh viên, những người trẻ tuổi ngày nay hầu như chỉ theo phong trào, đọc vì sự tò mò, và nếu có đọc thì thường chọn những loại truyện ngôn tình, những loại sách đen, có nội dung “hót”. Họ đọc văn học mục tiêu chỉ đơn thuần để giải trí vui vui, chính vì vậy, bạn đọc văn học “dễ dãi” với bản thân, không hề băn khoăn, suy tư sâu sắc về ý nghĩa của tác phẩm là gì? Đọc xong tác phẩm có thức nhận được vấn đề gì trong/cho cuộc sống hay không?
Tiếp nhận văn học đòi hỏi nhiều ở người đọc một tâm thế chủ động trong việc thâm nhập vào các vỉa tầng, lớp lang của cấu trúc nghệ thuật để đi tìm mỹ cảm văn chương, đọc ra lớp lớp thông điệp sau hình ảnh ngôn từ. Câu chuyện về vốn sống, vốn văn hóa, trình độ, kinh nghiệm thẩm mỹ, các quan niệm và độ sâu trong quan niệm về giá trị…chính là vấn đề của tâm thế tiếp nhận. Tuy nhiên, công chúng phổ thông hiện nay, với muôn vàn thúc bách của cuộc sống thời kỹ trị lạnh lùng, vô cảm họ phải chạy đua với thời gian để ưu tiên những việc mà họ cho là quan trọng, cấp bách hơn, do vậy vấn đề tự ý thức để trau dồi tri thức, vốn văn hóa, nâng cao “tầm đón nhận” của bạn đọc còn nhiều giới hạn.
Trong những nghiên cứu gần đây bàn về vấn đề tiếp nhận các thể loại văn học, các tác giả cho rằng: “Sự phân hóa “tầm đón nhận” ngày càng đa dạng và phức tạp. Sự mở rộng, kéo dài về hai cực của khả năng tiếp nhận khiến chúng ta hoài nghi bộ phận độc giả có tầm đón nhận thấp – miền độc giả đông đảo nhưng lại không đáng tin cậy. Họ đặt ra những yêu cầu hết sức “ngộ nghĩnh” đối với tiểu thuyết, một thể loại “chúa tể” của văn học, như đề tài “hót”, câu chuyện đúng với hiện thực không…Cốt truyện có rõ ràng, mạch lạc hay không? Kèm theo đó là tâm lý ngại đọc tác phẩm nào bắt buộc phải nghiền ngẫm, khai thác và tìm kiếm “phía sau ngôn từ” (4).
Vấn đề tiếp nhận thơ ca hiện nay “không thể an ủi bằng những hoạt động thơ ca nhằm thu hút, kéo gần công chúng hoặc đem thơ đến với công chúng như các ngày thơ hằng năm…hoạt động này đôi khi lại chính là một cú đẩy độc giả quay lưng với thơ”(5)… Quả thật, mong muốn để “Ngày hội thơ” thu hút được nhiều người tham dự, nhiều địa phương trong cả nước đã biến ngày tôn vinh thơ sang sân khấu ca múa nhạc tổng hợp với đủ sắc màu xanh đỏ nhàm tẻ. Về phía độc giả, “cũng phải mạnh dạn thừa nhận văn hóa thơ của đại bộ phận người đọc còn quá thấp. Sự cô độc giữa đám đông là bi kịch mà các nhà thơ Việt Nam đương đại đang phải gánh chịu…Có một sự ngăn cách vô hình giữa nhà thơ, tác phẩm và người đọc làm cho quá trình giao lưu văn học trở nên bế tắc”(6). Một nguyên nhân khá cơ bản dẫn đến tình trạng trên là bởi phần nhiều độc giả phổ thông vẫn bị “đóng khung” trong vùng mỹ cảm truyền thống, họ quen với sự lãng mạn, du dương của thơ ca ưa vần vè, ca ngâm, chưa được trang bị các lý thuyết đọc và chuẩn bị tâm thế tiếp nhận thơ ca sau đổi mới với những cách tân khác lạ so với trước.
Tuy nhiên, sau 1986 đến nay, bên cạnh những giới hạn do mặt trái của thời đại kỹ trị mang lại như phân tích trên, quan sát những chuyển động từ công chúng tiếp nhận văn học, chúng ta thấy một tinh thần chuyển dịch khá rõ nét của thị hiếu bạn đọc đó là chuyển từ tư duy truy tìm cái “hiện thực như thật” đến truy tìm cái “hiện thực tự cảm thấy”, tức là người đọc đã bắt đầu thấu hiểu bản chất đích thực của văn học – nghệ thuật ngôn từ là gì? Đây là một bước chuyển biến rất đáng được quan tâm, bởi lẽ điều này chứng tỏ trong sinh quyển đất nước đổi mới trên tất cả các phương diện của đời sống, đặc biệt, sự mở rộng giao lưu với văn hóa thế giới trong thời kỳ đổi mới và hội nhập đã mang lại cho công chúng văn học cơ hội được tiếp cận với kiến thức nền tảng về lý thuyết văn học hiện đại, triết học, mỹ học tiếp nhận, tri thức về văn hóa, văn học của các dân tộc… Chính vì thế, con người mở rộng tầm nhìn, từng bước thay đổi thế giới quan, nhân sinh quan, quan niệm thẩm mỹ, ý thức về các hệ giá trị…từ đó có những thay đổi rõ rệt trong thị hiếu thẩm mỹ, tâm thế tiếp nhận. Người đọc có chủ kiến khi tiếp nhận văn học, trở thành người quyết định sinh mệnh của tác phẩm. Sự trỗi dậy của ý thức cá nhân bản thể chính là một biểu hiện quan trọng làm thay đổi khá rõ nét thị hiếu thẩm mỹ của con người sau đổi mới. Một bộ phận không nhỏ bạn đọc khi tiếp nhận văn học cũng đã chú ý đề cao giá trị nhân văn, nhân bản, giá trị tư tưởng, nghệ thuật gắn với bản thể của văn học. Sự phân hóa sâu sắc về trình độ, nghề nghiệp, điều kiện kinh tế, sự chi phối của thời gian, hoàn cảnh sống, lứa tuổi, giới tính…đã thực sự làm cho thị hiếu thẩm mỹ của bạn đọc hiện nay trở nên ngày càng phong phú, đa dạng.
Mỗi thể loại (thơ, tiểu thuyết, lý luận phê bình…) đều có những chuyển động đổi mới về tiếp nhận, đòi hỏi nhà văn phải nâng cao chất lượng tác phẩm để đáp ứng nhu cầu của công chúng. Chẳng hạn, trước đổi mới, bạn đọc hứng thứ với những tác phẩm thơ ca mang tiếng nói trữ tình thuộc về con người cá thể. Sau đổi mới, bạn đọc muốn khám phá những boăn khoăn triết học về thực tại này và những tiếng nói trữ tình thuộc về con người bản thể. Và chính nhờ sự chuyển động tích cực này trong tư duy tiếp nhận của bạn đọc, các nhà thơ Việt Nam đã có thêm động lực để chính thức bước vào “cuộc chơi” chữ nghĩa quyết liệt, sòng phẳng, bởi nếu không đáp ứng được thị hiếu của bạn đọc có tầm đón nhận cao, sản phẩm nghệ thuật của nhà thơ sẽ nhanh chóng bị quên lãng, bởi bạn đọc luôn là người nối dài cuộc đời cho tác phẩm. Các thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn vv…cũng phải chuyển đổi mạnh mẽ từ lối viết tràn đầy “cảm hứng sử thi”, quan tâm những vấn đề “đại tự sự” sang đi sâu khám phá những vấn đề thuộc về thân phận, bản thể con người…Như vậy, nhìn từ sự ảnh hưởng của văn hóa – xã hội trong thời đại công nghệ số, chúng ta thấy công chúng văn học hiện nay tuy còn những giới hạn nhất định song đã có nhiều thức nhận mới về tiếp nhận văn chương, và chính những đòi hỏi, nhu cầu của họ về văn chương ở một trường thẩm mỹ mới đã tác động không nhỏ góp phần thúc đẩy sự phát triển văn học.
2.2. Công nghệ số và sự tác động đối với công chúng tiếp nhận văn học
Công nghệ số là quá trình chuyển đổi từ mô hình truyền thống sang mô hình số. Thông qua việc áp dụng khoa học công nghệ số con người nhằm thay đổi phương thức điều hành, quản lý quy trình hoạt động của bất cứ lĩnh vực nào trong xã hội từ vi mô đến vĩ mô. Văn học – một hình thái ý thức xã hội thuộc kiến trúc thượng tầng cũng không nằm ngoài ảnh hưởng của thời đại công nghệ thông tin bùng nổ hiện nay.
Trong lịch sử phát triển từ cổ xưa đến thời hiện đại nay, văn học đã dùng các phương thức/phương tiện truyền thông như khẩu ngữ, văn tự, in ấn, điện tử. Từ văn học dân gian đến văn học hiện đại, mỗi loại phương thức/ phương tiện truyền thông (khâu trung gian) để kết nối người sáng tác (tác giả) và người thưởng thức (độc giả) có đặc điểm riêng, có ưu điểm và giới hạn riêng, tạo nên ảnh hưởng đối với sự phát triển của đời sống văn học. Phương tiện/ phương thức truyền thông của văn học không chỉ là công cụ truyền đạt thông tin mà còn ảnh hưởng đến tinh thần của người tiếp nhận thông tin. So với văn bản in ấn thì văn bản điện tử (bao gồm các lĩnh vực văn học truyền thanh, văn học điện ảnh, văn học truyền hình, văn học mạng…) là một sự tổng hợp hài hòa, thể hiện sự phát triển vượt bậc giữa nghệ thuật với kĩ thuật. Nó mang lại cho công chúng những cơ hội mới trong tiếp cận và tiếp nhận văn chương, đó là phát huy thêm tính trực diện của văn học dân gian, mở rộng không gian, thời gian để thuận tiện cho người thưởng thức, nhưng đồng thời cũng như kéo bạn đọc lại gần hơn với tác giả. Văn học điện tử mang lại sức sống, sự phong phú, hấp dẫn chưa từng có cho đời sống văn hóa thời đại 4.0. Tất nhiên, theo quy luật khi văn bản điện tử chiếm vị trí “trung tâm” trong giao tiếp văn học thì văn bản chữ viết sẽ có xu hướng bị đẩy ra “ngoại biên”, điều này sẽ mang đến cho độc giả những ảnh hưởng tích cực cũng như những giới hạn không thể tránh khỏi trong tiếp nhận văn học. Từ “công cụ” truyền khẩu đến file văn bản “điện tử”, văn học đã và đang được thụ hưởng thành quả vĩ đại trong sự phát triển khoa học kỹ thuật của văn minh nhân loại. Các phương tiện truyền thông điện tử như đài phát thanh, vô tuyến truyền hình rồi đến sự bùng nổ mạnh mẽ của Internet tại Việt Nam và khắp giới ở thập kỷ trước đã làm thay đổi nhận thức và cách kết nối với thế giới của con người, trở thành công cụ đắc lực để con người tiếp nhận kiến thức mới. Hiện nay, các Mạng xã hội (hay còn gọi là Social Media) trở nên phát triển như vũ bão, những nền tảng lớn phải kể đến như Facebook, Youtube, Twitter, Tiktok, … đã trở thành những công cụ hoạt động trực tuyến không thể thiếu của đời sống con người hiện đại. Một trong những yếu tố giúp mạng xã hội trở nên nhanh chóng phổ biến là sự phát triển công nghệ của thiết bị điện thoại cầm tay, giúp việc truy cập vào các phần mềm tinh giản, nhanh gọn. Người dùng có thể truy cập mạng xã hội bất kể ở đâu chỉ với một chiếc smartphone hoặc tablet.
Chúng ta thừa nhận, truyền thông điện tử có tốc độ, dung lượng cao, tác động mạnh mẽ đến đời sống của con người, thay đổi phương thức sinh hoạt, thay đổi cách tư duy, nhìn nhận, đánh giá sự vật. “Truyền thông điện tử thúc đẩy sự phát triển của văn hoá thị giác. Tính trực giác của hình ảnh khiến người xem thông qua truyền thông điện tử có thể nhanh chóng nắm bắt được thông tin mà không cần huy động quá nhiều liên tưởng và tưởng tượng như khi tiếp cận qua truyền thông chữ viết” (7). Như vậy, phương tiện truyền thông có ảnh hưởng rất lớn đến việc hình thành diện mạo văn hoá của một thời đại nhất định và tất nhiên nó ảnh hưởng trực tiếp, chi phối không nhỏ đến tâm thế tiếp nhận văn học của bạn đọc. “Khi thảo luận hiện tượng văn học điện tử, P. Bootz đã viện dẫn các luận điểm lí thuyết của Walter Benzamin và Mario Costa. Đặc biệt ông tán thành ý kiến của Costa cho rằng các công nghệ truyền thông đã làm thay đổi một cách căn bản các định hướng thẩm mĩ: cái đẹp nhường chỗ cho sự hoàn thiện về mặt công nghệ. Công nghệ với tham vọng trở thành tri thức độc lập đã tác động đến văn bản, làm thay đổi các thông số của việc tiếp nhận và tìm hiểu nó”(8).
Sự phát triển của truyền thông điện tử mang lại cho công chúng tiếp nhận nhiều thuận lợi trong tiếp cận tác phẩm. Sự phát triển của Internet và mạng xã hội giúp cho việc tiếp cận văn học trở nên dễ dàng hơn thay vì chỉ có các định dạng in ấn. Người đọc có thể tìm thấy tác phẩm văn học trên các nền tảng trực tuyến, tham gia vào các cộng đồng yêu thích sách, và chia sẻ ý kiến của mình; Sự phổ biến của các thiết bị như điện thoại thông minh, máy tính bảng và e-reader giúp người đọc có thể mang theo hàng trăm cuốn sách trong một thiết bị nhỏ gọn, tạo điều kiện thuận lợi cho việc đọc mọi lúc, mọi nơi; Nhiều tác phẩm văn học được số hóa và phát hành dưới dạng ebook hoặc podcast, audiobook, giúp người đọc tiếp cận văn học dễ dàng hơn, đặc biệt là những người bận rộn hoặc có nhu cầu đặc biệt; Công nghệ cho phép người đọc tương tác trực tiếp với tác giả qua các buổi giao lưu trực tuyến, blog của tác giả, hoặc các trang mạng xã hội. Điều này tạo ra một mối liên kết gần gũi hơn giữa tác giả và độc giả; Những nền tảng như Wattpad, Amazon Kindle, hay Google Books… cung cấp một thư viện khổng lồ với nhiều thể loại văn học, giúp người đọc dễ dàng tìm kiếm và khám phá tác phẩm mới.
“Thực tế đã cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của sách điện tử, sách nói. Năm 2022, ở Việt Nam, lượng sách điện tử tăng 59% so với năm 2021. Ngành sách hình thành một số thị trường mới như: sách nói với doanh thu gần 100 tỷ; sách tóm tắt với trên 4.000 sản phẩm. Theo một thống kê, tại Việt Nam, có tới 18,9 triệu người chọn đọc sách, báo bằng thiết bị điện tử. Số lượng người đọc sách, tiểu thuyết bằng ứng dụng cũng lên tới 2,6 triệu người dùng”(9).
Một số xu hướng đọc hiện nay như sản nghiệp hóa văn học (qua các sàn thương mại điện tử, hội sách), cá nhân hóa văn học, đọc theo sự đề xuất của các nền tảng truyền thông xã hội (Facebook, Twitter, Tik Tok) độc giả ngày nay không chỉ là người tiếp nhận mà còn tham gia vào quá trình tạo ra tác phẩm (chẳng hạn, tài trợ kinh phí xuất bản), định hình xu hướng đọc và tôn vinh tác phẩm. Với sự phát triển của trí tuệ nhân tạo, người đọc AI xuất hiện cho thấy hiện nay, việc tiếp nhận tác phẩm của công chúng tiếp tục có thêm những công cụ hỗ trợ kỳ diệu.
Như vậy, chúng ta thấy sự phát triển của công nghệ số với những ưu việt vượt trội đã đưa lại những điều kiện thuận lợi lớn cho bạn đọc văn học. Nó khiến cho tiếp nhận văn học trở nên linh hoạt, đa dạng và kết nối, tương tác rộng lớn, tạo ra một cộng đồng đọc năng động, sáng tạo. Các nền tảng công nghệ số đã tạo nên một xung động mới cho văn học đương đại phát triển, nó mở ra cơ hội mới cho việc làm thơ, viết truyện… và chính vì vậy đời sống văn học cũng sự nảy nở thêm những thể loại và những kiểu sáng tạo văn chương, thu hút nhiều bạn đọc. Một số công trình nghiên cứu về văn học mạng gần đây, các nhà nghiên cứu cho rằng: “Trong quan hệ tương tác với công chúng, nhánh văn học này được công chúng đón nhận khá nồng nhiệt”(10)… “chúng ta bắt gặp những thống kê doanh số bán sách văn học mạng khiến nhiều tác giả làm sách theo kiểu truyền thống phải ghen tỵ”(11)… Nhưng số lượng nhiều người mua/đọc văn học qua mạng điện tử chưa phải là kết quả để chúng ta lạc quan về vấn đề chất lượng tiếp nhận văn học của công chúng.
Đọc sách với các nền tảng/ phương tiện công nghệ số cũng khiến tiếp nhận văn học gặp phải những khó khăn nhất định như dễ bị phân tâm, giảm tập trung từ các thiết bị và các thông báo biến hóa liên tục; Thói quen đọc nhanh trên các thiết bị số có thể dẫn đến việc đọc lướt, không sâu sắc, ảnh hưởng đến khả năng hiểu và cảm nhận tác phẩm; Sách điện tử và sách nói có thể làm mất đi một phần giá trị trải nghiệm cảm giác khi đọc sách giấy, như cầm nắm và lật trang sách; Việc đọc trên màn hình có thể làm giảm sự kết nối cảm xúc với văn bản so với việc đọc trên giấy; Sự phát triển của công nghệ cũng đi kèm với việc dễ dàng sao chép và phát tán không hợp pháp các tác phẩm, mang đến nguy cơ đọc phải sách không đúng bản quyền, sách không chuẩn chỉ, không chính xác nội dung.
Tuy nhiên, khó khăn trên không phải là thách thức nan giải đối với việc phát triển văn hóa đọc văn học nói chung và vấn đề tiếp nhận văn học của công chúng nói riêng, mà nan giải là cùng với sự phát triển của công nghệ số, truyền thông điện tử xuất hiện, kéo theo sự phát triển của văn hóa nghe nhìn, sự bùng nổ của văn hóa đại chúng đã ảnh hưởng không nhỏ đến thị hiếu, sự lựa chọn của người đọc. Khi đọc một văn bản văn học, người đọc phải huy động trí tưởng tượng, năng lực liên tưởng để làm sống dậy một thế giới nghệ thuật đang tiềm ẩn sau những trang giấy vô hồn. Nhưng với nghệ thuật điện ảnh, sân khấu… người xem có thể trực quan thấy hình tượng hiển hiện rõ ràng, sinh động, nhẹ nhàng. Chính điều đó đã dẫn đến một thực trạng là, nếu một tác phẩm văn học được chuyển thể thành tác phẩm điện ảnh, sân khấu thì người ta thích xem hơn là đọc. Bên cạnh đó, cuộc sống công nghệ số, thụ hưởng giá trị tinh thần của con người không chỉ là văn học, nghệ thuật mà còn nhiều loại hình vui chơi giải trí điện tử khác như Games, AI chat… con người tha hồ lựa chọn theo sở thích của mình. Tất cả đều là những hiện trạng bất ổn, đặt ra những câu hỏi “truy vấn” chúng ta: Làm thế nào để văn học có chỗ đứng trong trái tim bạn đọc? Làm sao để nâng cao chất lượng tiếp nhận văn học của công chúng?
2.3. Công chúng tiếp nhận văn học thời đại công nghệ số – những vấn đề đặt ra
Tiếp nhận văn học là một hoạt động phức tạp, “tất cả mọi tác phẩm, dù được sáng tạo theo thi pháp nào tất yếu nào cũng mở theo các kiểu đọc, mỗi kiểu đọc mang tới cho tác phẩm một đời sống mới từ một triển vọng nào đó theo thị hiếu cá nhân của người đọc”(12). Tiếp nhận văn học là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, rung động với nó, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn ngữ, lắng nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp, tài nghệ của người nghệ sĩ sáng tạo. Bằng trí tưởng tượng, kinh nghiệm sống, vốn văn hóa và bằng cả tâm hồn mình, người đọc khám phá ý nghĩa của từng câu chữ, cảm nhận sức sống của từng hình ảnh, hình tượng, nhân vật, dõi theo diễn biến của câu chuyện, làm cho tác phẩm từ một văn bản khô khan biến thành một thế giới sống động, đầy sức cuốn hút. Như vậy, tiếp nhận văn học là hoạt động tích cực của cảm giác, tâm trí người đọc nhằm biến văn bản thành thế giới nghệ thuật theo tâm trí mình.
Như vậy, tiếp nhận văn học là góp phần làm thỏa mãn nhu cầu tinh thần, nhu cầu thẩm mỹ của con người trong cuộc sống. Làm sống dậy khách thể tinh thần của tác phẩm, biến nó thành năng lực tư duy, cảm nhận, xúc cảm của chính người tiếp nhận, thành một yếu tố của đời sống ý thức xã hội. Tiếp nhận văn học giúp hoạt động sáng tạo nghệ thuật trở nên có ý nghĩa, có mục đích và những giá trị chân chính của tác phẩm được bảo tồn, được phát triển phong phú, trở thành một yếu tố hiện thực, một nhân tố tích cực của đời sống tinh thần con người. Vậy để có thể tiếp nhận tác phẩm văn học một cách chất lượng, đúng nghĩa, bạn đọc cần phải đọc tác phẩm bằng toàn bộ kinh nghiệm thẩm mỹ của mình, phải có “tầm đón đợi” để “đối thoại”, thậm chí kiến tạo lớp nghĩa mới, làm đầy ý nghĩa của tác phẩm mà nhiều khi nhà văn trong quá trình sáng tạo cũng không nghĩ đến.
Như vậy vai trò, mục tiêu của khâu tiếp nhận trong “quá trình văn học” được mỹ học tiếp nhận chỉ ra rất rõ ràng. Từ đây, vấn đề cần xem xét là ở thời đại công nghệ số hiện nay, mục đích đọc văn học của bạn đọc đã theo như mỹ học tiếp nhận chỉ ra chưa? Theo số liệu điều tra xã hội học gần đây nhất của nghiên cứu “Công chúng, giao lưu và quảng bá văn học thời kỳ đổi mới (1986 – 2010)” (Viện Văn học), khi khảo sát 655 người (trong đó 306 người (chủ yếu là sinh viên, ở độ tuổi 18 – 23 tuổi) chọn hình thức đọc văn học trên mạng) thì “51% công chúng xác nhận rằng họ đọc văn học mạng vì mục đích giải trí”(13). Không phải ngẫu nhiên, những năm gần đây và hiện nay tiểu thuyết kiếm hiệp, tiểu thuyết ngôn tình, tiểu thuyết trinh thám phát triển mạnh mẽ, nhiều bạn đọc trẻ tìm đến những dòng sách với cái những nhan đề “hot”, gây tò mò, hấp dẫn “câu view”. Dưới ảnh hưởng của truyền thông điện tử, văn học đại chúng phát triển mạnh mẽ, hướng tới thỏa mãn nhu cầu giải trí, nhu cầu trải nghiệm đời sống tình cảm, thỏa mãn sự hiếu kì của người đọc.
Cuộc sống của xã hội hiện đại nhiều căng thẳng, công chúng có thiên hướng muốn thỏa mãn nhu cầu giải trí khi tiếp cận các loại hình văn hóa nghệ thuật cũng là điều tất yếu, nhưng vấn đề đặt ra là nếu bạn đọc của thời đại công nghệ số chỉ quan tâm đến nhu cầu giải trí với những sản phẩm văn nghệ “mua vui” thì văn học với sứ mệnh phát triển văn hóa, làm giàu tâm hồn con người, mang lại những giá trị nhân văn bền vững cho xã hội sẽ đi về đâu? Sự lựa chọn này liên quan đến “tầm đón nhận”, và tại sao phần đông bạn đọc văn học hiện nay lại có một “tầm đón nhận” nhiều giới hạn như vậy? Làm thế nào để nâng cao văn hóa đọc văn học cho bạn đọc? Những vấn đề này không thể giải quyết trong một thời gian ngắn, nó đòi hỏi sự vào cuộc quyết liệt, rốt ráo của nhiều cơ quan chức năng liên quan và cần phải có những giải pháp chiến lược mang tính khoa học.
Rõ ràng, “công chúng văn học mạng nói chung, nhất là ở nước ta hiện nay chưa có sự sàng lọc khi tiếp nhận tác phẩm. Với họ, mục đích trước hết là nhằm thỏa mãn nhu cầu thiếu thốn tình cảm”(14). Họ đọc theo phong trào cho vui, họ tiếp nhận văn học một cách hời hợt, đọc văn học nhưng không có mục đích suy ngẫm, kiếm tìm giá trị mỹ cảm văn chương để tự hoàn thiện bản thân, “lượng độc giả đồng sáng tạo trên mạng chưa thật đông đảo”(15).
Thực trạng trên cho thấy công nghệ số phát triển, đi kèm với nó là những thách thức mới cho tất cả các lĩnh vực trong đó có văn học. Nó yêu cầu con người phải tự chủ động, thay đổi cách thức hoạt động, cần phát huy cao độ tính sáng tạo để tận dụng được những lợi ích tốt nhất của công nghệ. Nếu cá nhân nào, tập thể nào có khả năng đưa ra các giải pháp và thay đổi phù hợp, thì có thể biến những thách thức này thành cơ hội để phát triển mạnh mẽ, không ngừng tiến bộ và vươn xa hơn nữa trong tương lai và ngược lại, nếu đi ngược lại với quy luật phát triển sẽ phải chấp nhận những hệ lụy khó lường. Thiết nghĩ, trong giai đoạn hiện nay, giữa biển thông tin của kỷ nguyên kỹ thuật số, để phát triển văn hóa đọc văn học, nâng cao chất lượng tiếp nhận văn học của bạn đọc, cần thực hiện một số những giải pháp cơ bản sau:
Thứ nhất: Các cơ quan chức năng cần chuẩn bị đội ngũ chuyên gia đủ năng lực, phối hợp thực hiện dự án truyền bá, lan tỏa, lấp vá những khoảng trống kiến thức nền tảng là công cụ để tiếp nhận văn học cho bạn đọc (trong đó ưu tiên hàng đầu là học sinh, sinh viên, bạn đọc trẻ). Bởi lẽ chỉ khi nào bạn đọc được trang bị kiến nền thì mới có thể có “tầm đón nhận” và tâm thế chủ động đọc sáng tạo theo đúng tinh thần mà mỹ học tiếp nhận đã chỉ ra
Thứ 2: Các cơ quan truyền thông cần vào cuộc lan tỏa mạnh mẽ tinh thần đổi mới trong tiếp nhận văn học đến “cộng đồng diễn giải”, khuyến khích tự đọc, tự học, tự nâng cao “tầm đón đợi”, nâng cao tư duy phản biện;
Thứ 3: Giáo dục trong nhà trường cần tăng cường nội dung, tăng cường thời lượng hướng dẫn người học kỹ năng lựa chọn sách và đọc sách.
Thứ 4: Cần tổ chức dịch, xuất bản (tái bản), giới thiệu ở Việt Nam một cách có hệ thống những cuốn sách về lý thuyết văn học, triết học (phương Tây và phương Đông) có nhiều ảnh hưởng đến độc giả trên toàn thế giới. Các cơ quan chức năng có trách nhiệm về phát triển văn hóa, giáo dục cần phối hợp tạo môi trường thảo luận, chia sẻ ý kiến để bạn đọc hiểu, nắm kiến thức cốt lõi, vận dụng trong tiếp nhận, sáng tạo văn học.
“Chỉ khi nào văn bản được tiếp nhận, được sống đời sống của một khách thể trong cộng đồng thì khi đó nó mới trở thành tác phẩm văn học” (16). Như vậy, để tiếp nhận văn học nghiêm túc, có chất lượng, đòi hỏi người đọc phải có một ý thức đọc sáng tạo văn bản rất cao. Trong bối cảnh hiện nay, chúng ta cần nhanh chóng và triệt để thực hiện các giải pháp nâng cao tri thức, định hướng thị hiếu thẩm mĩ, truyền cảm hứng cho công chúng tiếp nhận văn học – đó chính là việc làm thiết thực, mang lại hiệu quả để góp phần bảo vệ, phát triển những giá trị chân chính của nền văn học nước nhà đang đứng trước thử thách thời đại công nghệ số đặt ra với nhiều biến động khôn lường.
3.Kết luận
Sự phát triển công nghệ số mang tính đột phá trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ trên quy mô toàn cầu như công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ mạng (5G) … đã và đang tác động mạnh mẽ tới mọi phương diện của đời sống trong đó có văn học. Từ bối cảnh văn hóa, xã hội của đất nước trong kỷ nguyên công nghệ số với nhiều thuận lợi nhưng cũng không ít khó khăn, chúng ta thấy bạn đọc nhập cuộc vào một cuộc cách mạng trong thưởng thức văn học nhờ vào các phương tiện kỹ thuật số là một điều tất yếu, tuân theo quy luật phát triển chung của nhân loại. Từ những cuốn sách giấy theo cách in truyền thống, giờ đây, công chúng có thể tiếp cận với vô số tác phẩm văn học thông qua các thiết bị điện tử như máy tính bảng, điện thoại thông minh, và máy đọc sách điện tử…Sự thay đổi này vừa mang lại nhiều thuận lợi nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức cho cả người sáng tác, người tiếp nhận, nhà xuất bản và nhà quản lý…
Công chúng tiếp nhận văn học đặt trong bối cảnh thời đại công nghệ số đang trên đà phát triển mạnh ở Việt Nam là một vấn đề còn nhiều phương diện bỏ ngỏ, cần phải có thời gian để nghiên cứu kỹ lưỡng hơn. Tuy nhiên, có thể khẳng định công nghệ số đã mở ra nhiều kênh tiếp cận mới, cho phép độc giả dễ dàng tìm kiếm và trải nghiệm các tác phẩm văn học trên nền tảng trực tuyến. Điều này không chỉ tạo ra một không
gian đọc mở rộng hơn mà còn khuyến khích sự tương tác và trao đổi ý kiến giữa độc giả và tác giả.
Thuận lợi đi kèm thách thức, công chúng phải đối diện với sự đa dạng, phong phú, hỗn độn, quá tải của thông tin thời đại kỹ thuật số, điều này đòi hỏi bạn đọc cần được trang bị tri thức và bản lĩnh để tự xử lý, vượt qua những giới hạn của chính mình trong hành trình tiếp nhận văn học, hướng đến những giá trị nhân văn, nhân bản. Cuộc cách mạng nào cũng sẽ có những trả giá, thậm chí tổn thương, mất mát… nhưng khi dám chấp nhận đương đầu với những thử thách, tháo gỡ khó khăn bằng tư duy khoa học, phù hợp với hoàn cảnh khách quan, đổi lại chúng ta sẽ có những giá trị (tinh thần hoặc vật chất) chất lượng cao hơn phục vụ đời sống con người. Hy vọng với những quyết sách đúng đắn, hợp lý, kịp thời trong thời đại công nghệ số đang phát triển ồ ạt, chúng ta có thể cân bằng giữa việc tận dụng ưu thế của công nghệ và duy trì, bảo vệ giá trị cốt lõi của văn học, từ đó phát triển nền văn học nói riêng và văn hóa dân tộc nói chung lên tầm cao mới./.
CAO THỊ HỒNG
TÀI LIỆU THAM KHẢO
(1), (2), (12). Trương Đăng Dung (2021), Văn bản văn học và sự bất ổn của nghĩa, Nxb.Văn học, Hà Nội. Tr.252, 252, 12.
(3). https://iper.org.vn/thuc-trang-van-hoa-doc-hien-nay-o-viet-nam/
(4), (5), (6), (10), (11), (13), (14), (15), (16). Nhiều tác giả, (Tôn Thị Thảo Miên, chủ biên), (2014), Công chúng giao lưu và quảng bá văn học thời kỳ đổi mới (1986 – 2010), Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. Tr.74, 91, 93, 124, 125, 126, 126, 126, 18.
7. https://dovanhieu.wordpress.com/2021/03/19/phuong-tien-truyen-thong-va-su-phat-trien-cua-van- hoc/
8. http://vannghequandoi.com.vn/binh-luan-van-nghe/van-hoc-mang-la-gi-11293_312.html.
9. https://baophapluat.vn/van-hoc-mang-can-thiet-phai-quan-ly-va-sang-loc-post482117.html.
