Tìm hiểu chi tiết văn bản: Hai đứa trẻ – Thạch Lam

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

– Thạch Lam (1909 – 1942) tên thật là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi là Nguyễn Tường Lân. Quê nội làng Cẩm Phô, Hội An, Quảng Nam. Quê ngoại Cẩm Giàng, Hải Dương.

– Thạch Lam sinh ở Hà Nội trong một gia đình công chức gốc quan lại. Ông là em ruột Nhất Linh và Hoàng Đạo; cả ba đề là thành viên của Tự lực văn đoàn. Thuở nhỏ, Thạch Lam sống với gia đình ở quê ngoại, sau đó theo cha chuyển sang Thái Bình tiếp tục bậc tiểu học. Lớn lên, ông cùng gia đình chuyển ra Hà Nội, học trường Canh nông, rồi trường Trung học Albert Saraut.

– Thạch Lam bắt đầu hoạt động văn học từ 1932, thành viên của Tự lực văn đoàn. Ông tham gia biên tập các tờ tuần báo Phong hóa, Ngày nay. Thạch Lam mất vì bệnh lao năm 1942 tại Hà Nội.

– Thạch Lam là người đôn hậu và rất đỗi tinh tế. Ông có quan niệm văn chương lành mạnh, tiến bộ và có biệt tài về truyện ngắn. Ông thường viết những truyện không có chuyện, chủ yếu khai thác thế giới nội tâm nhân vật với những cảm xúc mong manh, mơ hồ trong cuộc sống thường ngày. Mỗi truyện của Thạch Lam như một bài thơ trữ tình, giọng văn điềm đạm nhưng chất chứa nhiều tình cảm chân thành và sự nhạy cảm của tác giả trước cảnh vật và con người. Văn của ông trong sáng, giản dị mà thâm trầm, sâu sắc.

– Tác phẩm chính các tập truyện ngắn Gió đầu mùa (1937), Nắng trong vườn(1938), Sợi tóc (1942); tiểu thuyết Ngày mới(1939); tập tiểu luận Theo dòng (1941); tùy bút Hà Nội băm sáu phố phường (1943).

2. Hoành cảnh sáng tác

– Nhà văn có những ngày tháng sống tại phố huyện Cẩm Giàng, vốn là người nhạy cảm nhà văn nhận thấy đồng cảm và xót thương với cuộc sống của người dân nơi đây và đã sáng tác nên truyện ngắn này.

– Truyện ngắn Hai đứa trẻ được in trong trong tập “ Nắng trong vườn”-xuất bản 1938.

3. Tóm tắt văn bản Hai đứa trẻ – Thạch Lam

Hai đứa trẻ viết về cuộc sống tăm tối nghèo nàn của những người lao động nghèo ở 1 phố huyện bé nhỏ. Chị em Liên và An được cha mẹ giao cho trong nom 1 cửa hàng tạp hóa nhỏ. Cũng như những người dân phố huyện, chị em Liên vừa bán hàng, vừa trông chờ chuyến tàu đêm từ Hà Nội về. Chuyến tàu mang 1 chút ánh sáng của Hà Nội ầm ầm chạy vụt qua ròi im tiếng trong màn đêm sâu thẳm. Phố huyện và chị em Liên chìm dần vào giấc ngủ yên tĩnh.

II. Trọng tâm kiến thức

1. Bức tranh phố huyện

– Bức tranh phố huyện: Những biểu hiện của cảnh vật thiên nhiên phố huyện được nhà văn miêu tả qua màu sắc, âm thanh, mùi vị:

+ Bức tranh đời sống ở phố huyện nghèo lúc chiều tối được bắt đầu bằng âm thanh của một tiếng trống thu không vang vọng như đang gọi: Chiều, chiều rồi. Đó không phải là giọng của Thạch Lam mà là giọng của Liên, một tiếng kêu ngậm ngùi trước cảnh ngày tàn. Tiếp theo là hình ảnh mặt trời đang lụi tàn đỏ rực như lửa đang cháy khiến cho những đám mây ánh hồng lên như hòn than sắp tàn. Tiếp đến là những lũy tre làng đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời. Đó là một buổi chiều êm ả như ru trong những âm thanh văng vẳng râm ran của tiếng ếch nhái ngoài đồng ruộng được ngọn gió nhẹ hoang vu mang vào phố huyện.

+ Hòa vào đó là tiếng muỗi kêu vo ve thật gợi buồn. Cảnh vật thiên nhiên trên phố huyện lúc chiều xuống càng trở nên ám ảnh khi mùi ẩm mốc bốc lên hào vào hơi nóng của ban ngày lẫn với mùi cát bụi. Với hai chị em Liên, đó là mùi riêng của đất, của quê hương bình dị, quen thuộc.

+ Đêm xuống, phố huyện nghèo giờ đây chìm ngập trong bóng tối dày đặc, mênh mông: Tối hết cả con đường thăm thẳm ra sông, con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại càng xẫm đen hơn nữa. Bóng tối càng mênh mông dày đặc hơn khi tác giả điểm vào đó những điểm sáng le lói, lập lòe, yếu ớt của đàn đom đóm, một quầng sáng lờ mờ của ngọn đèn hàng nước chị Tí, những hột sáng nhỏ nhoi lọt qua phên nữa nơi gian hàng của chị em Liên. Tất cả được thể hiện một cách tinh tế, chân thật, gợi hồn quê.

– Nghệ thuật miêu tả của tác giả trong Hai đứa trẻ:

+ Tác giả không trực tiếp mô tả qua cảm nhận của mình mà qua cảm nhận và quan sát của nhân vật Liên.

+ Được thể hiện bằng những motip của ánh sáng, bóng tối.

+ Cảnh vật có một sự kết hợp hài hòa giữa màu sắc, âm thanh và mùi vị.

+ Lối hành văn giàu chất nhạc, gần với thơ ca.

– Bức tranh cuộc sống con người phố huyện trong Hai đứa trẻ.

+ Trong cảnh chiều tàn: những đứa trẻ nhặt rác, mẹ con chị Tí, bác Siêu, gia đình bác xẩm, bà cụ Thi điên, chị em Liên.

+ Đặc điểm chung của các mảnh đời: nghèo khó, lam lũ, mòn mỏi, héo hắt.

+ Trên cái nền cảu bức tranh thiên nhiên ấy lần lượt hiện ra những mảnh đời thật tội nghiệp. Đó là hình ảnh của những kiếp người lam lũ, tàn tạ, sống mòn mỏi, héo hắt trong mong đợi mơ hồ, xa xôi. Tất cả như đồng điệu với sự tàn tạ của cảnh vật thiên nhiên lúc chiều tối. Giữa cảnh ngày tàn, chợ tàn hiện ra mấy đứa trẻ nghèo lom khom đi nhặt nhạnh những thanh nứa, thanh tre giữa những rác rưởi, vỏ bưởi, vỏ thị, lá nhãn và lá mía. Nhìn cảnh ấy, Liên động lòng thương nhưng không có tiền để cho chúng nó.

+ Khi trời nhá nhem tối, khung cảnh phố huyện xuất hiện thêm mẹ con chị Tí với gánh hàng nước thật nghèo nàn, tuy chẳng kiếm được bao nhiêu nhưng chiều nào chị cũng dọn hàng từ chiều đến đêm.

+ Tiếp đến là hình ảnh bà cụ Thi điên lảo đảo đi lẫn vào bóng tối với tiếng cười khanh khách nhỏ dần về phía cuối làng. Đêm xuống, phố huyện có thêm gánh phở của bác Siêu với chấm lửa nhỏ lơ lửng đi trong đêm, mất đi rồi lại hiện ra trong những chập chờn, có lẽ đây là hình ảnh có phần sáng sủa nhất của những kiếp người nơi đây nhưng cũng rất ế ẩm.

+ Khép lại những mảnh đời bé mọn, tội nghiệp là gia đình bác xẩm ngồi trên manh chiếu rách, bác chưa hát vì không có người nghe. Nổi bật lên thật ấn tượng và ám ảnh nhất giữa những mảnh đời ấy là chị em Liên. Cha cảu hai em mất việc phải rời Hà Nội về quê kiếm sống nên hai em phải giúp mẹ bán hàng và trông coi gian hàng tạp hóa nhỏ xíu nghèo nàn. Nhớ lại cuộc sống phong lưu giữa một vùng sáng rực của Hà Nội khiến hai em càng buồn hơn cho hiện tại. Giờ đây mùi phở bác Siêu trong đêm thật hấp dẫn nhưng quá xa xỉ, nhiều tiền mà hai em không thể nào mơ tưởng.

– Để lại trong lòng người đọc một ấn tượng khó quên là tâm hồn rất nhạy cảm, giàu yêu thương, dễ chạnh buồn của cô bé Liên và cảnh ngộ những người nghèo khổ nơi phố huyện. Có thể nói bằng ấy những mảnh đời nơi phố huyện đều sống trong cảnh nhếch nhác, quẩn quanh cùng một tâm trạng buồn bã, ít hy vọng vào lối sống bấp bênh có tình cầu may của mình. Đó là một cuộc sống mòn mỏi, lay lắt, rất tương đồng với sự tàn tạ của cảnh vật thiên nhiên lúc chiều tối của phố huyện.

=> Tất cả những mảnh đời trong Hai đứa trẻ đều được nhà văn mô tả bằng nét bút chân thực nhưng khác với các nhà văn hiện thực, Thạch Lam không đi vào mô tả cụ thể, chi tiết mà chỉ được vẽ bằng nét chấm phá thoáng nhẹ nhưng rất tinh tế, giàu sức gợi tả và gợi cảm. Tất cả các nhân vật cứ hiện ra từ từ trong lặng lẽ, âm thầm như những cái bóng, ít nói năng, ít hành động nhưng nhờ đó mà nhà văn đã tô đậm, khắc sâu hơn ở người đọc ấn tượng về kiếp sống héo hắt, leo lét, tội nghiệp của cư dân phố huyện.

2. Nhân vật Liên

– Liên là nhân vật được Thạch Lam tập trung khắc họa nhiều nhất trong tác phẩm. Liên là một cô bé mới tám, chín tuổi. Lứa tuổi mà người xưa cho rằng: ăn chưa no, lo chưa tới, nói đúng hơn là cái tuổi vô tư, vô lo nhưng mọi điều đều ngược lại. Dưới ngòi chút của Thạch Lam, Liên hiện lên với hình ảnh một cô bé nhưng già đi trước tuổi. Tuổi thơ của cô chìm trong nỗi buồn của sự tàn tạ, héo hắt của một cuộc sống đầy bóng tối, bế tắc không lối thoát. Đối với tâm hồn thơ bé ấy đoàn tàu đêm từ Hà Nội chạy ngang qua phố huyện chính là niềm an ủi cuối cùng của cuộc sống.

– Thầy Liên mất việc đã đặt dấu chấm hết cho những tháng ngày sống ở Hà Nội. Con phố nhỏ Cẩm Giàng tỉnh Hải Dương, nơi đón chị em về là một nơi đói nghèo trong rộm rạ với những kiếp người nhỏ bé, lay lắt. Bản thân gia đình cũng chẳng khá giả gì hơn, mẹ làm hàng xáo, chỉ em Liên trông coi một cửa hàng tạp hóa nhỏ xíu với những thức hàng lặt vặt, ngày phiên mà cũng chẳng  bán được bao nhiêu.

– Liên là một cô bé có tâm hồn nhạy cảm, hay động lòng trắc ẩn trước những thay đổi của cuộc sống. Tâm trạng cảu Liên cũng diễn biến theo thời gian. Trong bóng chiều nhá nhem, Liên nhìn về bãi chợ vãn, nơi những người bán hàng về muộn, cô đã động lòng thương trước những mảnh đời cơ cực, đó chính là hình ảnh của những đứa trẻ con nhà nghèo đi lại, lang thang trên mặt đất, nhặt nhạnh những thanh nứa, thanh tre hay bất cứ cái gì của những người bán hàng để lại. Hình ảnh đó như xoáy sâu vào lòng trắc ẩn của cô bé mới tám tuổi giàu lòng nhân ái. Liên thấy thương cho những đứa trẻ nghèo, nhưng chính chị cũng không có tiền để cho chúng nó.

– Nhân vật Liên thường ít nói nhưng suy tư nhiều và mang đến những vẻ đẹp tình người đằng sau những suy nghĩ thiết tha của cuộc sống. Trong cảm nhận của Liên, bóng tối thật ghê gớm: tối hết cả con đường thăm thẳm ra sông, con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại càng sẫm đen hơn nữa.

– Liên thương hết thảy những con người nơi phố huyện nhỏ bé này.

+ Đó là chị Tí với cuộc đời cơ cực: ngày thì mò cua bắt ốc, tối đến cùng gánh hàng nghèo xơ xác với bát nước chè, điếu thuốc lào, thanh kẹo lạc, tất cả gia tài mưu sinh bên ngọn đèn con chỉ chiếu sáng một vùng đất nhỏ.

+ Liên thương bác phở Siêu với gánh hàng phở xa xỉ, ế ẩm nhưng đêm nào cũng thấy bác dọn hàng.

+ Thương bác Xẩm với manh chiếu rách tả tơi cùng chiếc thau sắt trống trơn chưa một niềm hy vọng, thương lắm những tiếng đàn bác góp chuyện run bần bật trong đêm yên lặng.

+ Thương bà cụ Thi điên đơn chiếc với tiếng cười chìm vào bóng tối,…

=> Cuộc sống phố huyện là như vậy, đêm nào cũng tẻ nhạt, đơn điệu cứ lặp đi, lặp lại.

– Tâm trạng đợi tàu của chị em Liên đã thực sự làm người đọc xúc động. Mới bảy tám tuổi mà mẹ đã bắt Liên trông coi một cửa hàng tạp hóa lại còn thức cho tới khuya để đợi bán hàng, để được nhìn thấy hình ảnh cuối cùng của phố huyện trước khi chúng chìm vào bóng tối. Tuy nhiên, con tàu chỉ thoáng qua rồi biến mất, hy vọng đối với Liên vẫn mong manh với một quá khứ huy hoàng, một tương lai mờ mịt.

3. Hình ảnh chuyến tàu đêm

– Tàu đến trong niềm vui, sự náo nức của hai chị em Liên. Khi người gác ghi xuất hiện, rồi Liên thấy một ngọn lửa xanh biếc, sát mặt đất như ma trơi, rồi tiếng còi xe lửa kéo dài ra theo ngọn gió. Lúc này Liên đã đánh thức em dậy. Sau đó, hai chị em nghe tiếng dồn dập, tiếng xe rít mạnh vào ghi kèm theo một làn khói trắng, tiếng hành khách ồn ào. Tàu rầm rộ đi tới các toa đèn sáng trưng, những toa hạng sang lố nhố người, đồng và kền lấp lánh. Liên dắt tay em đứng dậy nhìn.

– Tàu đi qua trong nỗi buồn, sự tiếc nuối của hai chị em. Trong chốc lát, đoàn tàu đi vào đêm tối để lại những đốm than đỏ tung bay trên đường sắt, chiếc đèn xanh treo trên toa sau cùng, xa xa mãi rồi khuất sau rặng tre…

– Ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh đoàn tàu: Đối với hai chị em Liên, cả hai chị em cố thức đợi tàu không xuất phát từ nhu cầu đời sống vật chất mà từ nhu cầu đời sống tinh thần:

+ Chuyến tàu gợi nhớ những kỷ niệm đẹp về Hà Nội, đưa hai chị em Liên trở về quá khứ tươi đẹp ở Hà Nội sáng rực, vui vẻ và huyên náo. Ở đó, khi thầy Liên chưa mất việc, cuộc sống còn khá giả, hai chị em Liên được đi chơi Bờ Hồ, uống những cốc nước lạnh xanh đỏ.

+ Chuyến tàu còn mang đến một thế giới khác. Ánh sáng rực rỡ và âm thanh rộn rã của nó gợi ra một cuộc sống mới tốt đẹp hơn, khác hẳn với vầng sáng ngọn đèn chị Tí và ánh lửa bác Siêu, giúp cho hai chị em thoát khỏi cuộc sống buồn tẻ, quẩn quanh, bế tắc của phố huyện nghèo.

– Đối với người dân phố huyện, chuyến tàu đêm mang một thế giới khác, biểu tượng cho cuộc sống giàu sang, rực rỡ ánh sáng khác với cuộc sống mòn mỏi, nghèo nàn, tăm tối nơi phố huyện. Đó là thế giới của ước mơ, hy vọng đổi thay.

=> Thái độ của nhà văn và thông điệp gửi gắm: Qua Hai đứa trẻ, Thạch Lam trân trọng, nâng niu khát vọng vương tới cuộc sống tươi sáng của những con người nhỏ bé bình thường. Đồng thời nhà văn cũng bộc lộ niềm cảm thông, thương xót đối với những kiếp người nhỏ bé, sống trong nghèo khổ, tăm tối, buồn chán nơi phố huyện. Cách chờ đợi chuyến tàu đêm đi qua cho thầy từ trong sâu thẳm tâm hồn, họ đều có ước mơ, khát vọng vươn lên, đổi đời, hướng về những điều tốt đẹp trong cuộc đời. Từ đó gợi lên niềm trân trọng và xót thương cho người đọc.

III. Tổng kết

1. Nội dung

Hai đứa trẻ thể hiện niềm thương xót đối với những kiếp người cơ cực, quẩn quanh, tăm tối nơi phố huyện nghèo trước cách mạng. Đồng thời, nhà văn cũng thể hiện sự trân trọng ước mong đổi đời tuy còn nhỏ bé, mơ hồ của họ.

2. Nghệ thuật

Hai đứa trẻ thể hiện phong cách nghệ thuật độc đáo của Thạch Lam: Truyện không có cốt truyện rõ ràng,thiên về khai thác thế giới nội tâm,hành vi, hành văn nhẹ nhàng mềm mại; có sự đan cài của chất hiện thực, chất trữ tình, chất tương phản tạo cho tác phẩm có sức hút đặc biệt.