Xuân Quỳnh là nhà thơ nữ hiếm hoi đã để lại nhiều bài thơ tình hay trong suốt đời thơ ngót 30 năm của mình. Ở thời kỳ đầu, trong hai tập “Chồi biếc” và “Gió Lào cát trắng”, “Thuyền và biển” là bài làm tổ được trong tâm hồn người đọc nhiều thế hệ. Tứ thơ hay, giọng thơ đằm thắm, da diết. Trong hình tượng “Thuyền và biển”, thấy được sự biểu đạt, sự tượng trưng cho tình yêu muôn thuở của con người, đến từ hai sinh thể khác giới để làm nên sự cộng hưởng, sự giao hòa, sự sinh sôi tạo nên cuộc sống. Thế nhưng tình yêu còn là rất riêng; và cái phần riêng đó thật sự chi phối để làm nên cả hạnh phúc và đau khổ, cả bù đắp và chia sẻ, cả gắn nối và chia phôi, cả niềm vui và xót xa…
Tôi chưa bao giờ hỏi ai để được biết về Xuân Quỳnh của tuổi 20, với gương mặt vui tươi và bừng sáng, dường như không biết buồn rầu, ủ dột là gì; một Xuân Quỳnh là cô văn công xinh đẹp, chỉ vài năm sau, qua “Chồi biếc” mà trọn vẹn một gương mặt thơ nữ, hẳn chắc từng làm say mê nhiều người. Thế nhưng tôi lại chưa đọc được trong thơ chị thời gian này, những bài thơ thật say, tuy chị đã có bài hay, như “Thuyền và biển”…
Chia tay với cuộc tình thứ nhất, Xuân Quỳnh đã sớm đến với Lưu Quang Vũ, một Lưu Quang Vũ sau mất mát trong hai cuộc tình dồn gấp chỉ trong khoảng dăm năm. Không kể Vũ còn phải chịu đựng biết bao là bất hạnh trong mưu sinh và lập nghiệp, sau khi rời quân ngũ, thậm chí đang trong một cuộc khủng hoảng tinh thần có chiều tuyệt vọng:
Điều anh tin không có ở trên đời
Điều anh có không giúp gì ai được
Xuân Quỳnh đã kịp đến và giơ tay đón Vũ, đã chở che bao bọc Vũ, đã làm điểm tựa cả vật chất và tinh thần cho đời Vũ.
Là người phụ nữ thông minh, giàu tình cảm và nhạy cảm, Quỳnh biết Vũ đang cần những gì. Còn chị, chị đã giành toàn bộ những gì mình có cho người yêu, để bù đắp cho những thiệt thòi, bất hạnh của anh. Hơn thế, chị còn mong không phải chỉ là bù đắp mà còn là hồi phục, là tái sinh và trở lại nguyên vẹn những tiềm năng, tài năng Vũ có, mà có lẽ, hơn ai hết, Xuân Quỳnh đã sớm nhận rõ trong những năm 70 gian khổ của đất nước, và ở tuổi 20 có quá nhiều gian nan của đời Vũ.
Trong tình yêu với Quỳnh, và với thời gian không dài, Vũ đã lấy lại được sức lực và cả sự bình tĩnh của tâm hồn. Cách nói của anh trở nên điềm đạm hơn, như một trải nghiệm, một tổng kết mà dường như chỉ trong ân tình mới có được:
Biết ơn em, em từ miền gió cát
Về với anh, bông cúc nhỏ hoa vàng
Anh thành người có ích cũng nhờ em
Anh biết sống vững vàng không sợ hãi
Như người làm vườn, như người dệt vải
Ngày của đời thường – ngày ở bên em
Còn Xuân Quỳnh – chị đã giành toàn bộ, giành trọn vẹn tình yêu cho Vũ. Chị đã được sống hạnh phúc, thật hạnh phúc trong nhận và cho, và trước hết là cho.
Xuân Quỳnh đã cùng chia sẻ những khó khăn của đời Vũ; và cũng như Vũ, chị càng cảm nhận rõ hơn trong đó tất cả hạnh phúc của đời thường. Chị đã có những bài thơ rất hay về con và cho con, qua thế giới tâm hồn đằm thắm của một người mẹ – người mẹ chung, không phân biệt, không thiên vị của cả ba đứa con: con riêng của mình, con riêng của Vũ và con chung của hai người.
Chị viết về mẹ của Vũ – bà Lưu Quang Thuận, như chính mẹ của mình:
Chắt chiu từ những ngày xưa
Mẹ sinh anh để bây giờ cho em
Chị viết về những lo lắng chăm nom rất nhỏ mà chỉ tình yêu và lòng thương yêu mới có:
Sao không cài khuy áo lại anh
Trời lạnh đấy, hôm nay trời trở rét
Ai ở Hà Nội, ở đồng bằng miền Trung và Bắc Bộ mà quên được cái “gió đầu mùa” đã một lần xuất hiện trong văn Thạch Lam, và bây giờ sống một lần nữa trong thơ Xuân Quỳnh gắn với một tình yêu với biết bao là thủ thỉ.Quỳnh yêu cả những phố huyện nhỏ, nơi Vũ từng sống và từng qua:
Đến phố huyện lại nhớ về phố huyện
Phố huyện nào anh ở ngày xưa?
Phố huyện nào anh ở những chiều mưa?
Tiếng vó ngựa về đâu rồi phố huyện?
Có thể nói Quỳnh đã yêu Vũ trong suốt không gian và thời gian.
Kể từ Thuyền và biển, hay và hấp dẫn trong thế bao quát, đúng cho mọi thời, mọi người, bây giờ Xuân Quỳnh đã đến với chính tình yêu riêng của mình, một tình yêu là sự hòa hợp của hai trái tim, nhưng trong sự nhận – cho của cả hai bên, dường như Xuân Quỳnh là người đã chọn hạnh phúc nghiêng về phía cho, một cách vô tư và tin cậy.
Thế nhưng cuộc sống bao giờ cũng là gồm hai phía, và hành trình con người có ai mà không đi giữa hai bờ vui – buồn, được – mất, hạnh phúc và đau khổ.
Đúng như Xuân Quỳnh đã từng tiên cảm, ở tuổi 30, khi chị có bài Thơ viết cho mình và những người con gái khác:
Tôi yêu tất cả mọi người mà chẳng yêu được riêng ai
Không sĩ diện đâu nếu tôi yêu được một người
Tôi sẽ yêu anh ta hơn anh ta yêu tôi nhiều lắm,
Tôi yêu anh dẫu nghìn lần cay đắng…
Những năm 80, nếu thơ tình Vũ viết cho Quỳnh có ít đi hoặc vắng hẳn, do con số trên 50 vở kịch đã hút hết tâm sức của anh, thì Quỳnh vẫn viết đều. Bởi chị là nhà thơ. Cả hai đều đã chín muồi hơn trong các trải nghiệm về cuộc sống, kể cả trải nghiệm trong tình yêu của họ. Một âm điệu có gì khang khác bỗng đã len vào thơ Xuân Quỳnh. Vẫn một Xuân Quỳnh đằm thắm, nhưng đã thấy vương vấn nhiều khoắc khoải xót xa:
Dòng sông này bãi cát cánh buồn quen
Hoa lau trắng suốt một thời quá khứ
Tôi đã đi đến tận cùng xứ sở
Đến tận cùng đau đớn, đến tình yêu
Có lẽ đến lúc này Xuân Quỳnh mới có dịp trải nghiệm đến tận cùng nghịch lý đó, để cho ra mắt bạn đọc bài thơ Tự hát rồi sẽ trở thành bài thơ tình theo tôi là hay nhất của Xuân Quỳnh, cũng là một trong số ít bài thơ tình hay nhất của thơ Việt Nam hiện đại.
Sau định nghĩa tình yêu không phải là Vàng, là Mặt trời, mà là Trái tim, Xuân Quỳnh bỗng nói đến sự hoang vắng, sự cô đơn và nỗi lo âu đang xâm chiếm lòng mình:
Mùa thu nay sao bão mưa nhiều
Những cửa sổ con tàu chẳng đóng
Dải đồng hoang và đại ngàn tối sẫm
Em lạc loài giữa sâu thẳm rừng anh.
Rồi tiếp đến:
Em lo âu trước xa tắp đường mình
Trái tim đập những điều không thể nói
Trái tim đập cồn cào cơn đói
Ngọn lửa nào le lói giữa cô đơn?
Đường xa tắp và nỗi lo âu. Những điều không thể nói. Những cồn cào cơn đói… Có chuyện gì đây trong trái tim hẳn lúc này đã chớm đau của Xuân Quỳnh – nó là hiện thân của tình yêu theo cách giải thích của chị? Dẫu về phía Xuân Quỳnh, trái tim đó – biểu tượng của tình yêu:
… Cũng ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi
Những cô đơn và hoang vắng không chỉ xuất hiện trong “Tự hát”. Nó còn trở lại hơn một lần:
Mắt anh nâu một vùng đất phù sa
Vùng đất của nơi nào trong trí nhớ
Em chiếm đoạt rồi em hoảng sợ
Giữa vô cùng hoang vắng giữa cô đơn
Những năm 80 Vũ đã đạt rất nhiều vinh quang trong kịch trường. Vũ liên tục giành các đỉnh cao, có lúc đến chóng mặt. Cũng có thể nói ngọn đuốc Lưu Quang Vũ trở nên rực sáng trong bầu trời sân khấu. Lại là những năm Quỳnh mang bệnh tim. Ba tháng trước khi đi tới cái tin khủng khiếp bất ngờ và gần như có chút tiên liệu vào chiều 29- 8- 1988, Vũ đã làm bài Thơ viết cho Quỳnh trên máy bay, trong đó sau những câu hỏi là câu trả lời của Vũ:
Có phải vì 15 năm yêu anh
Trái tim em đã mệt . . .
Thương trái tim nhiều vất vả lo buồn
Trái tim lỡ yêu người trai phiêu bạt
Luôn mắc nợ những chuyến đi, những giấc mơ điên rồ, những ngọn lửa không có thật …
15 mùa hè chói lọi, 15 mùa đông dài
Người yêu ơi
Có nhịp tim nào buồn khổ vì anh?
Vũ lại đã đem đến cho Quỳnh những lời của tình yêu – nhưng không biết có quá muộn không?
Trái tim em trong ngực anh rồi đó
Hãy giữ gìn cho anh
Đêm hãy mơ những giấc mơ lành
Ngày yên tĩnh như anh luôn ở cạnh… …
Trái tim hãy vì anh mà khỏe mạnh
Trái tim của mùa hè, tổ ấm chở che anh
Để sau đó đến với chúng ta bản thảo bài thơ cuối cùng của Quỳnh làm trong bệnh viện: Thời gian trắng, như một trao gửi, một đối thoại lần cuối đời.
Bài thơ như cả một niềm tiên cảm lớn: tất cả, tất cả trên đời này, kể cả những người thân yêu nhất của Quỳnh đều đã trở thành quá khứ, cái quá khứ đã một lần xuất hiện trước đây với màu trắng hoa lau; tất cả đều đã thành một màu vô tận trắng: “Phía trước, phía sau, dưới đất, trên đầu. Đều trong suốt một màu vô tận trắng”. Trong hoang vu và rợn ngợp của màu trắng, của quá khứ bất tận, càng hiện rõ lên nỗi nhớ của hiện tại, nỗi nhớ làm nên hiện tại, khiến Xuân Quỳnh bỗng thảng thốt kêu lên:
Còn hiện tại của em là nỗi nhớ
Thời gian ơi sao không đổi sắc màu?
Có thể đó là mong ước, là khao khát cuối cùng của Quỳnh cho nỗi nhớ trở về với hiện tại; nhưng lại là điều bỗng trở nên rất mong manh, bởi thời gian rất vô tình, thời gian là sự vĩnh viễn của màu trắng quá khứ, thời gian sao mà đổi được sắc màu, trong những ngày Quỳnh mang một trái tim đau!
Phong Lê