Giải mã những ẩn ức của Mị trong đêm tình mùa xuân

(Đọc truyện Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài)

Vợ chồng A Phủ  không chỉ là tác phẩm xuất sắc về đề tài miền núi mà còn là một tuyệt bút trong nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật của nhà văn Tô Hoài. Mị được tác giả xây dựng là nhân vật hướng nội với thế giới tâm lí đầy bí ẩn. Bên trong cái vẻ câm lặng và khuôn mặt “buồn rười rượi” (chữ dùng của tác giả) của cô là cả một nội tâm dữ dội mà ở đó Mị phải lựa chọn, phải tranh đấu giữa việc nên hay không nên,ở hay không ở, sống hay chết. Nhưng cũng có lúc nội tâm ấy phóng túng trong khát vọng tình yêu, trong nỗi cồn cào, da diết nhớ. Đó là Mị trong đêm tình mùa xuân.

Lâu nay, khi tìm hiểu tác phẩm này, trong nhà trường phổ thông, giáo viên thường định hướng để học sinh chú ý đến sức sống tiềm tàng của Mị. Thật vậy, đây là vấn đề đầy nhân văn của tác phẩm và tiếp nhận của người học. Nhưng có lẽ vẫn là chưa đủ để thấy được sự hiểu biết về con người, đặc biệt là người phụ nữ của Tô Hoài. Dưới góc nhìn của phân tâm học, đi tìm những ẩn ức của Mị, ta sẽ lý giải rõ hơn những hành động và diễn biến tâm lí của cô trong đêm tình mùa xuân.

Mùa xuân năm ấy…

Mở đầu tác giả viết: “Cô Mị về làm dâu nhà Pá Tra đã mấy năm. Từ năm nào, cô không nhớ, cũng không ai nhớ”. Cụm từ “không nhớ”được nhắc lại hai lần đã nhấn mạnh sự mờ nhòe của ý thức. Điều đó đẩy sự việc về thời gian mông lung, không xác định, khiến người đọc như bị cuốn vào một câu chuyện “ngày xửa ngày xưa”. Chỉ biết rằng “năm ấy, Mị đã lớn”, Pá Tra hỏi Mị cho con trai hắn; “tết năm ấy”, Mị bị A Sử bắt về; rồi “lần lần, mấy năm qua, mấy năm sau”, Mị “quen với cái khổ rồi”, Mị “tưởng mình cũng là con trâu, mình cũng là con ngựa”. Ý thức đã buộc Mị nghĩ rằng Mị không cần ăn lá ngón tự tử nữa, Mị thỏa hiệp với hoàn cảnh làm thân trâu ngựa suốt đời cho nhà thống lí. Ý thức nhắc nhở Mị “lúc nào cũng nhớ đi nhớ lại những công việc giống nhau, tiếp nhau vẽ ra trước mặt, mỗi năm mỗi mùa, mỗi tháng đều làm đi làm lại”. Ý thức chối bỏ con người yêu đời, ham sống xưa kia trong Mị để Mị “nghĩ rằng mình cứ chỉ ngồi trong cái lỗ vuông ấy (ô cửa sổ trong buồng của Mị) mà trông ra, đến bao giờ chết thì thôi”.

Vậy yếu tố nào đã đánh thức trong Mị những kí ức ngủ quên, gọi dậy trong những khát khao nếu không phải là ý thức?

Ta giả sử cuộc sống của Mị với cái nhịp điệu đều đặn ở nhà Pá Tra như một cái “ao đời phẳng lặng”, “hòn đá” nào đã làm cho mặt ao ấy xao động? Tô Hoài đã chuẩn bị cả một không gian cho hòn đá ấy xuất hiện. Đó là một mùa xuân thật đặc biệt: “Hồng Ngài năm ấy ăn tết giữa lúc gió thổi vào cỏ gianh vàng ửng, gió và rét rất dữ dội”. Đó là thời tiết khác biệt hơn so với những năm trước. Tính chất “rất dữ dội” của thời tiết tương phản gay gắt với không khí đón tết và hoạt động của con người. Tác giả dùng chữ “nhưng” để thể hiện sự tương phản ấy: “Nhưng trong các làng Mèo đỏ, những chiếc váy hoa đã đem ra phơi trên mỏm đá, xòe ra như con bướm sặc sỡ […] Đám trẻ đợi tết, chơi quay, cười ầm trên sân chơi trước nhà”. Những hình ảnh ấy gợi phong tục truyền thống của người Mông khi tết đến xuân về bởi thế chúng không lạ nhưng đặt trong tương quan với thời tiết khắc nghiệt của “năm ấy”, chúng thực sự đã tác động mạnh đến Mị. Những tác động đó ban đầu có thể là cảm giác của Mị trước cái rét đậm khiến cô se sắt. Sau đó là sự ngỡ ngàng bởi mặc cho cái rét, không khí đón tết vẫn lan tràn khắp Hồng Ngài. Đó đều là những sản phẩm của ý thức. Nhưng cái “hòn đá” khiến tâm hồn Mị phải rung động, phải ngân nga chính là tiếng sáo – một âm thanh của tiềm thức.

Tiếng sáo dẫn dụ…

“Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo gọi bạn đi chơi”. Tiếng sáo ấy vọng lại khiến Mị thấy “thiết tha, bổi hổi”, bất giác nhẩm thầm theo bài hát của người đang thổi. Tiếng sáo tác động mạnh mẽ đến Mị không phải vì nó thuộc về hiện tại mà nó chạm vào một miền kí ức đã bị ngủ quên, bị khước từ trong Mị. C.G.Jung khi cố gắng “thăm dò tiềm thức” con người đã phát hiện ra rằng: “Khi một cái gì ngoài tầm ý thức của ta, cái đó vẫn hiện hữu chứ không phải biến mất, cũng như cái xe chạy khuất cuối phố không tan thành hư không”. Thật vậy, hoàn cảnh sống của một người dâu gạt nợ đã biến Mị thành cỗ máy chỉ biết làm việc khiến cô quên đi bản thân mình – cô gái “thổi sáo giỏi”, “có bao nhiêu người mê, ngày đêm thổi sáo đi theo”. Tiếng sáo gọi lại những lời ca tình tứ, yêu thương:

“Mày có con trai con gái rồi
Mày đi làm nương
Ta không có con trai con gái
Ta đi tìm người yêu”

Lời ca ấy chính là lời tỏ bày khát khao hạnh phúc mãnh liệt của những chàng trai, cô gái Mông. Đó mới chính là kí ức bị chôn vùi trong Mị. Người con gái ấy cố giấu đi tuổi trẻ, khát vọng tình yêu của mình nhưng khát vọng ấy như “cái xe đã chạy khuất” tầm nhìn mà thôi, nó không tan biến. Chúng ta cần nhớ rằng, Mị là người con gái “có bao nhiêu người mê”, là cô gái đã chọn được chàng trai của riêng mình, đêm đêm, Mị “hồi hộp” chờ đợi tiếng gõ vách hò hẹn của người yêu. Thế nên, tiếng sáo với Mị không chỉ là âm thanh của mùa xuân mà còn là nhịp cầu giao duyên, là khát khao hạnh phúc.

Men rượu say…

Tiếng sáo va đập vào tường thành kiên cố của ý thức làm bật trở lại những ảnh hình của quá khứ được tiềm thức nâng niu. Nó cần có một xúc tác từ bên ngoài để tiềm thức sống dậy. Vì thế “ngày tết, Mị cũng uống rượu”. Men rượu đã đưa Mị vào trạng thái vô thức mà ý thức không thể kiểm soát được nữa: “rồi say, Mị lịm mặt ngồi đấy […] nhưng trong lòng Mị đang sống về ngày trước”. Trạng thái ấy còn kéo dài: “Rượu đã tan lúc nào […] Mị không biết”. Như đã thành thói quen, tiềm thức dẫn Mị vào buồng – cái nơi ngục thất giam giữ tuổi thanh xuân của cô, cái nơi cô đã định cứ ngồi trong đấy “mà trông ra, đến bao giờ chết thì thôi”. Không biết khi viết truyện ngắn này Tô Hoài đã đọc Freud hay Jung chưa nhưng ông quả thật đã miêu tả diễn biến tâm lí Mị rất tài tình. Tô Hoài để Mị đối diện với căn phòng chết chóc – là biểu tượng rõ ràng nhất cho hiện thực để xem Mị làm gì. Tôi đồ rằng ở đoạn này có lẽ tâm lí Mị đã dẫn dắt Tô Hoài chứ ông không còn là người kiến tạo tác phẩm nữa. Mị lại “ngồi xuống giường”, lại trông ra cái cửa sổ “mờ mờ trăng trắng” nhưng đó không còn là cô Mị của hiện tại. Cảm xúc “phơi phới”, “vui sướng” như một sự hưng phấn, thăng hoa làm kí ức sống động hiện lên trong Mị. Mị nhận ra cô “trẻ lắm”, “vẫn còn trẻ”. Mị ý thức rõ rệt cảnh ngộ của mình: “A Sử với Mị, không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau”. Mị hiểu rõ những khao khát trong lòng mình: “Mị muốn đi chơi”. Và đỉnh điểm của sự tự nhận thức ấy chính là khao khát được chết: “Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay, chứ không buồn nhớ lại nữa”. Những diễn biến tâm lí của Mị hoàn toàn giống với kết quả thí nghiệm của Jung khi ông dùng phép thôi miên cho bệnh nhân của mình. Ông kể lại: “Tôi còn nhớ một người đàn bà được người ta chở vào nhà thương trong tình trạng ngớ ngẩn, u mê. Ngày hôm sau tỉnh lại, bà ta không biết mình ở đâu, mình là ai, vì sao mình lại đến đây, đến ngày nào. Nhưng khi đã thôi miên bà ta thì bà ta kể rõ được đã lâm bệnh như thế nào, ai đã đưa bà ta vào”. Và ông kết luận: “Trong lúc bị thôi miên, trí nhớ của bà ta cũng rõ ràng như bà vẫn đủ thần trí”. Cô Mị của Tô Hoài trong hoàn cảnh này cũng vậy. Men rượu đưa Mị vào trạng thái say – như bị thôi miên – không chỉ để Mị sống lại với những tiềm thức mà còn để Mị nhìn lại chính cuộc đời mình một cách chân thực nhất – như một thước phim quay chậm. Mị lại muốn được chết, đó là cách cô chối bỏ cuộc sống không dành cho mình, cuộc sống biến cô thành “con rùa” “lùi lũi”, thành “tảng đá” lặng câm. Cuộc sống thuộc về cô là cả một mùa xuân trong khát khao tình yêu, hạnh phúc. Ý thức được điều đó, trong vô thức, Mị “lấy ống mỡ, xắn một miếng, bỏ thêm vào đĩa đèn cho sáng”. Mị muốn xua tan bóng tối đè nặng lấy cuộc đời cô. Rồi “Mị quấn lại tóc”, “với tay lấy cái váy hoa vắt ở phía trong vách”. Nếu những hành động trước làm con người trong Mị sống lại thì hành động này đã mang cô gái trong Mị trở về. Hãy nhớ rằng Mị làm tất cả những việc này trong trạng thái say. Trong lòng Mị lúc này chỉ còn khát khao mãnh liệt là “muốn đi chơi”, “sắp đi chơi”. Đặt trong phong tục của người Mông, “đi chơi” trong “đêm tình mùa xuân” không chỉ giản đơn là hòa vào đám đông mà mục đích chính là tìm bạn tình. Thế nên, khát khao này không đơn giản là sức sống tiềm tàng như chúng ta vẫn nói, nó là ẩn ức sâu thẳm, phải trong vô thức mới bộc lộ ra, đó là khát vọng được yêu. Vì thế, càng nhớ lại, Mị càng không sao khỏa lấp được khoảng trống mênh mông trong lòng mình. Ngay cả khi bị trói, “hơi rượu còn nồng nàn”, Mị “lại nồng nàn tha thiết nhớ”.

Quả pao rơi rồi…

Tiếng sáo – cầu nối của tình yêu – “lửng lơ bay ngoài đường”: “Anh ném pao, em không bắt/ Em không yêu, quả pao rơi rồi…”. Đến khi đã chế ngự, làm chủ tâm hồn Mị, nó “đưa Mị đi theo những cuộc chơi, những đám chơi”. Chính Mị, trong vô thức, đã hát tiếp bài hát ấy: “Em không yêu quả pao rơi rồi/ Em yêu người nào, em bắt pao nào…”. Ban đầu bài hát Mị nghe được là “ta đi tìm người yêu”, lúc này, khi đi qua tâm hồn nồng nàn yêu thương của Mị đã hóa thành câu chuyện của “anh” và “em”, chuyện giao duyên của đôi lứa. Đó là kí ức đẹp nhất trong cuộc đời Mị. Nhưng cũng là kí ức đầy đau xót. “Quả pao rơi rồi”, Mị không lấy được người mình yêu, lời hẹn ước đành dang dở, một ước nguyện không thành. Ngay lúc này, Mị muốn viết tiếp trang thanh xuân còn bỏ ngỏ ấy, Mị “như không biết mình đang bị trói”, cô “vùng bước đi”. Đó là bước chân của tình yêu, bước chân đi tìm hạnh phúc. Bước chân của vô thức va chạm với những vòng dây trói ở hiện thực khiến ý thức quay trở lại: “Mị không còn nghe tiếng sáo nữa”. Mị lắng nghe “tiếng chân ngựa đạp vào vách” mà “thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa”. Nhưng ý thức chưa hoàn toàn chế ngự Mị, suốt cả đêm, “Mị lúc mê, lúc tỉnh”. Vì thế, tiếng sáo theo quán tính của nó còn đi thêm một đoạn nữa trong tiềm thức của Mị, lẫn với “tiếng chó sủa xa xa”.

Tô Hoài đến đây đã hoàn tất quá trình miêu tả diễn biến tâm lí Mị trong đêm tình mùa xuân. Trong quá trình ấy, lúc ông đứng ngoài để kể, lúc lại hóa thân vào nhân vật để cùng “bổi hổi”, “thổn thức”, “tha thiết nhớ”. Mỗi câu, mỗi chữ đều là những rung cảm sâu sắc mới có thể chạm đến chỗ mong manh nhất trong tâm hồn nhân vật. Mị lại là cô gái đầy sức sống năm nào trong tiềm thức, lại đầy khát khao với những hành động trong vô thức để rồi lại bẽ bàng khi ý thức trở về. Song Tô Hoài đã thành công trong việc phơi bày những ẩn ức vốn được che giấu kĩ càng dưới lớp vỏ con vật của Mị. Một cô Mị khát khao được yêu, dám đi theo tiếng gọi của tình yêu chắc chắn sẽ không cam chịu cuộc đời nô lệ, sẽ không từ bỏ quyền tự do của mình khi có cơ hội. Diễn biến tâm trạng của Mị trong đêm tình mùa xuân chính là sự chuẩn bị cho cuộc giải thoát của Mị trong đêm đông. Đó là quá trình tâm lí đầy biện chứng.

Trần Khánh Trang
Giáo viên Trường THPT Hương Cần

Xem thêm: Nhãn quan phong tục trong Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đỗ Lai Thúy (biên soạn), Phân tâm học và văn hóa tâm linh, NXB Văn hóa thông tin, H.2004
2. Sách giáo khoa Ngữ văn 12, tập hai, NXB Giáo dục, H. 2011