Nhiều người, khi nghiên cứu văn học bằng phương pháp xã hội học thường nghĩ đó là xã hội học văn học. Thực tế giữa hai lĩnh vực này có sự khác nhau về đặc thù chuyên môn.
Theo định nghĩa chung, xã hội học là khoa học nghiên cứu về các sự việc mang tính chất xã hội. Mặc dù cội nguồn của nó phải kể từ thời Aristote của Hy Lạp, nhưng với tư cách là một ngành khoa học, thì xã hội học vẫn là một ngành khoa học khá mới mẻ. Ngay cả tên gọi của nó cũng phải đến năm 1836 mới được nhà triết học người Pháp Auguste Comte đặt ra. Là người sáng lập ra chủ nghĩa thực chứng, Auguste Comte muốn áp dụng các phương pháp điều tra sự vật của vật lý học để khám phá các quy luật của xã hội con người, giống như ta đang khám phá các quy luật của tự nhiên. Để làm được việc đó, ông đề xuất một ngành khoa học mới mà ban đầu ông gọi là “vật thể học xã hội” và sau đó ông gọi nó là “xã hội học”. Ngày nay, người ta đã định nghĩa “xã hội học là khoa học nghiên cứu về xã hội con người và về các sự việc xã hội” (“Le petit Larousse illustré”, Paris, 2000); hay là “khoa học nghiên cứu sự phát triển, cơ cấu và chức năng của xã hội con người” (“Microsoft Encarta 99 Encyclopedia”). Nói cụ thể là xã hội học nghiên cứu “sự tương tác giữa một bên là các cơ cấu và thể chế xã hội cũng như các vấn đề xã hội với một bên là sự phát triển của xã hội”. Và trong số “các cơ cấu, thể chế và vấn đề xã hội” đó có văn học và nghệ thuật. Chính vì vậy mà trong ngành xã hội học có một bộ môn được gọi là “xã hội học nghệ thuật”, trong đó bao hàm cả một đối tượng là văn học.
Như thế thì về nguyên tắc, xã hội học văn học là một lĩnh vực nằm trong ngành xã hội học nói chung, vậy tại sao chúng ta – những người làm lý luận văn học – lại quan tâm đến xã hội học văn học và lại áp dụng phương pháp xã hội học để nghiên cứu văn học? Đó là vì trên thực tế, do có sự đa dạng lớn trong các phương pháp nghiên cứu và các phương thức tiếp cận lý luận, cho nên các nhà xã hội học thuộc một lĩnh vực riêng biệt thường có nhiều điểm chung với những người làm việc ở bộ môn đối tác với lĩnh vực đó, hơn là với những nhà xã hội học làm việc ở các lĩnh vực riêng biệt khác trong ngành xã hội học. Chính vì vậy mà, mặc dù đều là nhà xã hội học, nhưng một nhà xã hội học văn học sẽ gần gũi, thậm chí là đồng nhất, với một nhà nghiên cứu văn học, hơn là với các đồng nghiệp xã hội học của anh ta ở những lĩnh vực khác, như lĩnh vực xã hội học về lao động chẳng hạn.
Nằm trong ngành xã hội học, bộ môn xã hội học văn học cũng nhanh chóng phát triển và từ giữa thế kỷ XX thì nó trở thành một khoa học phổ biến trên khắp thế giới. Nhiều nước đã thành lập các ban, các trung tâm nghiên cứu xã hội học văn học nằm trong các viện xã hội học hoặc trong các trường đại học. Đại hội lần thứ VI của Hiệp hội Văn học So sánh Quốc tế họp tại Bordeaux (Pháp) năm 1970 đã lấy chủ đề là “Văn học và xã hội”, đánh dấu thái độ nhất trí quan tâm của giới nghiên cứu văn học nói chung và giới nghiên cứu văn học so sánh nói riêng trên thế giới đối với cách tiếp cận xã hội học văn học. Ở nước ta hiện nay, Viện Xã hội học có một phòng nghiên cứu về văn hoá: Phòng Văn hoá, trong đó văn học chưa được chú ý nhiều. Có thể nói ở nước ta, xã hội học văn học với tư cách là một lĩnh vực của “ngành xã hội học” chưa có được những thành tựu đáng kể. Và nếu có, thì đó là kết quả của các chuyên gia nghiên cứu văn học nhiều hơn là của các nhà xã hội học chuyên nghiệp. Ở đây, tôi sẽ nói đến xã hội học văn học với tư cách là một “phương pháp” áp dụng cho ngành nghiên cứu văn học.
Nói đến xã hội học văn học, chúng ta phải kể tới đóng góp của nhà xã hội học người Pháp Robert Escarpit, giáo sư đại học Bordeaux III (1910-2000). Năm 1958, ông đã cho xuất bản một cuốn sách được coi là cuốn giáo trình “kinh điển” của xã hội học văn học với nhan đề: “Xã hội học văn học”, trong đó ông chia văn học ra làm ba bộ phận cơ bản: + sản xuất, + phân phối [phổ biến, truyền bá] và + tiêu thụ văn học. Mở đầu cuốn sách ông viết: “Mọi sự việc văn học đều giả định phải có sự tồn tại của nhà văn, của sách và của độc giả, hoặc nói một cách khái quát hơn, phải có người sáng tác, có tác phẩm và có một công chúng. Việc này làm thành một chu trình trao đổi mà, thông qua một bộ máy truyền động cực kỳ phức tạp, nó vừa liên quan đến nghệ thuật, lại vừa liên quan đến công nghệ và thương mại, nó gắn bó các cá nhân được xác định rõ ràng (nếu không nói là luôn luôn được đích danh quen biết) với một tập thể ít nhiều vô danh (nhưng có giới hạn).” (Robert Escarpit, “Sociologie de la littérature” [“Xã hội học văn học”], Presses universitaires de France, Paris, 1978 (xb. lần 6), tr. 5.)
Sau phần đầu giới thiệu về “Các nguyên tắc và phương pháp”, Escarpit bắt đầu chia cuốn sách ra làm ba phần ứng với ba khâu đoạn của hoạt động văn học: “Sản xuất”, “Phân phối” và “Tiêu thụ”. Tức là thuật ngữ “văn học” không còn chỉ đơn thuần có nghĩa là sản xuất ra tác phẩm văn học như trước đây người ta vẫn thường quan niệm, mà nó còn bao gồm cả hoạt động tiêu thụ văn học. Với Escarpit, quá trình văn học sẽ bao gồm các khâu: tác giả – tác phẩm – công chúng. Ở đây chúng ta thấy là Escarpit đã dùng các thuật ngữ mang tính chất xã hội hoá, theo đúng với tinh thần là việc viết văn đã trở thành một nghề trong xã hội: nghề viết văn [“le métier des lettres”]. Trong cuốn sách của ông, ông đã giới thiệu cái nghề này rất tường tận: kể từ bức thư nổi tiếng của nhà văn Samuel Johnson viết năm 1755 gửi cho một vị Mạnh Thường Quân báo hiệu giờ cáo chung của nghề bảo trợ văn nghệ tư nhân, đến các công ước quốc tế và các đạo luật về quyền tác giả quy định viết văn là một nghề và nhà văn có quyền được hưởng những quyền lợi chính đáng chứ không phải sống nhờ vào trợ cấp của các Mạnh Thường Quân như trước đây (tr. 51-66).
Vậy là ở Escarpit, nghiên cứu xã hội học văn học có một chu trình khá hoàn chỉnh, đi từ xã hội qua tác giả, tác phẩm đến công chúng, tức là trở về với một bộ phận đông đảo của xã hội. Tuy nhiên chúng tôi phải nói rằng, trải qua nhiều chục năm với nhiều lần tái bản, cuốn sách Xã hội học văn học của ông vẫn chỉ là một cuốn cẩm nang đặc thù về công tác điều tra xã hội học đối với văn học với tư cách là một đối tượng của xã hội học, chứ ông không đi sâu phân tích hiệu quả nghệ thuật của mối quan hệ tương tác giữa xã hội và văn học. Ông điều tra rất kỹ các yếu tố con người và xã hội của nhà văn như tuổi tác, nơi sinh, thành phần xã hội – nghề nghiệp; ông cũng khảo sát khâu phân phối văn học với các phương thức và thiết chế như nhà xuất bản, thư viện…; và ông phân tích chi tiết các thành phần “công chúng” trong khâu “tiêu thụ văn học”. Nhưng tất cả những cái đó chỉ dừng lại ở các sự việc mang tính chất gần như thuần tuý xã hội học, chúng không dẫn tới những kết luận về mặt giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ của tác phẩm và của hiện tượng văn học. Tức là khái niệm “xã hội học văn học” của Escarpit nặng về vế “xã hội học” và nhẹ về vế “văn học”. Ở đây ông chỉ đứng từ góc độ xã hội học để điều tra các sự việc văn học, chứ ông không đứng từ góc độ văn học để đánh giá văn học trong mối quan hệ với xã hội. Đọc công trình của Escarpit, ta chỉ thấy chân dung của nhà xã hội học mà không thấy bóng dáng của nhà nghiên cứu văn học ở ông. Chính vì vậy mà qua cuốn sách của ông, chúng ta sẽ không rút ra được những bài học về mặt áp dụng phương pháp xã hội học cho nghiên cứu văn học. Cho nên, mặc dù có người rất ca ngợi cuốn sách của Escarpit (kể cả ở Việt Nam ngày nay), nhưng theo tôi, nó chỉ có giá trị là một cuốn sách nhập môn, đưa ra những đường hướng chung cho xã hội học văn học. Nó là một cuốn cẩm nang cho các nhà xã hội học chứ không phải cho các nhà nghiên cứu văn học.
Thậm chí ta có thể giữ nguyên kết cấu của nó để thay nội dung bằng nội dung thuộc một lĩnh vực khác là có thể biến nó thành một cuốn sách xã hội học của lĩnh vực chuyên biệt đó. Dù sao đây cũng là một trong những cuốn sách đầu tiên đề cập một cách khá đầy đủ đến mọi khía cạnh của lĩnh vực xã hội học văn học.
Tuy nhiên không phải bất cứ một nhà xã hội học văn học nào cũng đi theo hướng nghiên cứu của Escarpit, mà trên thực tế trong ngành xã hội học văn học đã hình thành hai xu hướng khá rõ rệt: xu hướng thứ nhất tập trung chú ý vào sự tác động của xã hội đến văn học, xu hướng này ban đầu có vẻ như được nhiều người quan tâm hơn và có thể được gọi là xã hội học sáng tác; xu hướng thứ hai chú ý vào sự tác động của văn học đến xã hội, được gọi là xã hội học tiếp nhận văn học. Hai xu hướng này chính là “nghiên cứu văn học bằng xã hội học” chứ không phải là “xã hội học văn học” theo tinh thần của ngành xã hội học. Có thể nói: “nghiên cứu văn học bằng xã hội học” là thuộc bộ môn nghiên cứu văn học, còn “nghiên cứu xã hội học văn học” là thuộc bộ môn xã hội học. Đó là điều cần phân biệt trong nghiên cứu quan hệ giữa xã hội với văn học.
